تکثر نظری

دانش روابط بین الملل از ابتدا در قلمرو مغرب زمین پدیدار شده و همین واقعیت با اعطای منزلت رهبری به محافل فکری و دانشگاهی غرب شرایطی را رقم زده است که ماهیت غرب محور این دانش طی چند دهه از طریق ایجاد حصارهایی به گرد آن و وضع و تحمیل برخی ضوابط نظریه پردازی همچنان محفوظ نگاه داشته شود. مقاله حاضر با هدف زمینه سنجی برای ارائه نظریه های بومی، این مدعا را مطرح می سازد که از اواخر قرن بیستم تاکنون، بر اثر ظهور رهیافت بازاندیش گرایی ، رواج تعاریف موسّع تر از نظریه، فراخ شدن گستره موضوعات بین المللی و نیز نقش آفرینی جدی تر کنش گران غیرغربی، حصارهای فرانظری و نظریِ ایجادشده پیرامون دانش روابط بین الملل شکسته شده است و اکنون این دانش، با خروج تدریجی از انحصار غربی، در وضعیت تکثر و عدم امکان چیرگی یک پارادایم، فرانظریه، نظریه و رهیافت واحد قرار دارد. وضعیت کنونیِ تکثر و هم زیستیِ پارادایم ها و رهیافت ها در کنار تحولات جریان ساز محیط جهانی، فرصت مغتنمی را برای تولید نظریه های بومی توسط اندیش مندان غیرغربی فراهم می سازد.

مقاله حاضر در پی تبیین چرایی غفلت از دین در دانش روابط بین الملل است. بدین منظور نگارندگان پس از بررسی مبسوط دلایلی که معمولاً برای پاسخ به سؤال مذکور اقامه می شوند، به رد آنها پرداخته و این مدعا را مطرح می سازند که امروز بر اثر زیر سؤال رفتن حجیت فرایند تک خطی تجدد، بروز تردیدهای جدی به صحت اصل دین جدایی و شروع جریان موسوم به «پساسکولاریسم»، آغاز زوال نظم وستفالیایی و ورود نظام بین الملل به دوران پساوستفالیا، افول چیرگی فرانظریه خردگرایی با ظهور فرانظریه های رقیب، و نیز شکل گیری وضعیت تکثر نظری و کاهش انحصار و تک صدایی جریان اصلی، حذف دین از دانش روابط بین الملل دیگر هیچ توجیه و اعتبار منطقی ندارد و پرداختن به این حوزه موضوعیِ بسیار حائز اهمیت در چارچوب دانش روابط بین الملل، نه تنها ممکن است، بلکه برای فهم عمیق محیط جهانی کاملاً ضروری است. در چنین شرایطی تداوم بی اعتنایی دانش روابط بین الملل به نقش دین و منظر دینی، حاصلی جز نارسایی آن در تبیین درست پدیده های نوظهورِ حال و آینده نخواهد داشت. این مقاله با رویکردی توصیفی تحلیلی به نگارش درآمده و از روش اسنادی برای گردآوری داده ها بهره جسته است.

رشته روابط بین الملل از ابتدای تأسیس دوره هایی از همگنی نسبی یا «آرامش نظری» را شاهد بوده و در دوره هایی نیز سخن از وجود مناظره هایی در رشته بوده که حاکی از اختلاف نظرهای عمیق در درون رشته است. در تمامی این دوره ها، تکثر نظری به معنای تداوم وجود رویکردهای نظری مختلف برجای بوده و هیچ گاه نه اجماع کامل حاصل شده، و نه هیچ یک از نظریه های مهم در کل نادیده گرفته شده اند. در این شرایط، این پرسش مطرح می شود که چگونه تکثر نظری می تواند نقطه قوت رشته روابط بین الملل باشد؟ استدلال این مقاله با تکیه بر روش تحلیل متون مربوط به تکثر نظری، این است که با توجه به اینکه به نظر می رسد تکثر نظری از ویژگی های پایدار رشته روابط بین الملل است، اگر آن را به عنوان تکثری از زوایای دید و نورافکن هایی تلقی کنیم که هریک ما را متوجه وجه یا وجوهی از حیات بین الملل می سازد، به گشودگی رشته برای نظریه پردازان برای ارائه دیدگاه های جدید، رشد و پیشرفت دانش، و اهمیت سیاستگذارانه آن به ویژه با رویکردی گفت وگومحور کمک می کند. دستاورد اصلی این مقاله آن است که این برداشت نخست می تواند تکثر را بدون نسبی گرایی و بدون به حاشیه رانی نظریه های خاص توجیه کند، دوم راه را برای ورود نظریه های غیرغربی به رشته هموار سازد.