سال های ابری

ادبیات بومی مجموعه ای از ترانه ها، اشعار، قصه ها، افسانه ها، آداب و رسوم اجتماعی، باورها، عقاید و ... هر جامعه است. نویسندگان معاصر زیادی به رمان بومی و اقلیمی روی آورده اند که این نوع رمان به کیفیت و مختصات جغرافیایی و بومی ناحیه ای وفادار است و بر محیط خاصی تمرکز یافته و به توصیف خصوصیات بومی و ناحیه ای آن منطقه شامل زبان، آداب، رسوم و ... می پردازد. استان کرمانشاه همواره نفش خاصی در توسعه این رمان نویسی داشته است و رمان نویسان فراوانی از این منطقه به توسعه و رونق ادبیات بومی و اقلیمی کمک کرده اند. علی اشرف درویشیان، یکی از بزرگ ترین رمان نویسان کرمانشاه و در واقع یکی از بزرگ ترین رمان نویسان در حوزه ادبیات بومی و اقلیمی، در رمان سال های ابری به  بیان واژگان محلی، گیاهان، شغل ها، اشعار و جملات محلی، ضرب المثل ها، مکان ها و ... مربوط به استان کرمانشاه پرداخته است. پژوهش حاضر به بررسی این رمان پرداخته و سعی شده در هر بخش گوشه هایی از ادبیات بومی را با تکیه بر نمونه های استنادی مورد بررسی قرار دهد.

ادبیات داستانی بخش مهمی از آثار ادبی است که تاکنون در کشور ما کمتر بررسی شده است. از می ان ای ن آثار، داستان های برجسته ای هستند که رنگ و بوی بومی و محلی دارند؛ یکی از این آثار رمان بلند سال های ابری اثر علی اشرف درویشیان است. این مقاله به بررسی عناصر داستانى رمان « سال هاى ابرى» پرداخته است. در این اثر قواعد پرداخت شخصی ارائه طرح، حوادث، درونمایه و سایرعناصر، بدون در نظرگرفتن پاره ای سستی ها، برمبنای درستی استوار است. مهم ترین عنصر داستانی این اثر «حادثه» است؛ اهمیت عنصر«درونمایه» نیز کمتر از حادثه نیست؛ چون تأثیر آن بر بسیاری از عناصر دیگر به خوبی مشهود است.

با توجّه به این که بررسی محتوایی، بررسی اثر از نظر دو عنصر درون مایه و موضوع است، در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی محتوایی رمان سالهای ابری پرداخته ایم تا گامی در راه شناساندن ادبیّات داستانی ایران برداریم که هنوز بسیاری از زوایای آن ناشناخته مانده است. یافته ها نشان می دهد که جامعه گرایی و اعتقاد به تعهّد اجتماعی به عنوان وظیفه عمده هنر و ادبیّات که نویسنده مردمی و متعهّد معاصر، علی اشرف درویشیان در بیشتر آثارش همواره سر سپرده آن بود، سبب شده که محتوا و زمینه های معنایی را در داستان های خود مورد توجّه قرار دهد. موضوع اصلی سال های ابری، مبارزه سیاسی است و از لحاظ درون مایه از جنبه های مختلف سیاسی، تاریخی و اجتماعی قابل بررسی است.

جامعه شناسی زبان که به بررسی ارتباط ساخت ها و طبقات اجتماعی با زبان می پردازد و از پیوند زبان شناسی و جامعه شناسی به وجود آمده است، در شمار مطالعات نوین میان رشته ای قرار دارد. به دلیل این که زبان، عنصری بنیادین در داستان تلقی می شود، در میان گونه های مختلف ادبی، رمان بستر مناسبی برای مطالعات جامعه شناسی زبان است و تحلیل جنبه های مختلف زبانِ رمان از این منظر، امری بایسته و ضروری است. ازاین رو، پژوهش حاضر درصدد است تا خوانشی جامعه شناسانه از زبانِ رمان سال های ابریِ علی اشرف درویشیان ارائه دهد و رابطه زبان این اثر را با بافت های مختلف اجتماع، براساس یک روش نظام مند و علمی تحلیل کند. به علاوه، نگارندگانِ این جستار، در بخش پایانی مقاله، به جامعه شناسی زبان نویسنده در رمان نیز نقبی زده اند. شیوه انجام پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است و داده ها با استفاده از شیوه تحلیل محتواهای جامعه شناختی بررسی شده اند. برایند تحقیق گویای آن است که نویسنده رمان سال های ابری، در انتخاب زبان مناسب برای شخصیت ها و طبقات مختلف اجتماعی موفق بوده و زبانِ رمان در موارد فراوانی، هم سو با گرایش های اجتماعی نویسنده است.

رمان سال های ابری از علی اشرف درویشیان در چهار جلد و 1622 صفحه نوشته شده و رویداد های آن به تقریب 33 سال از زندگی راوی- قهرمان رمان را در بر می گیرد. در این مقاله سرعت گذار رویداد های داستان در روایت نویسنده این رمان بر پایه آرای ژرار ژنت سنجیده می شود. ژنت مقوله های نظم و ترتیب، تداوم و بسامد را برای سنجش شتاب یک روایت به کار می گیرد. مطالعه و بررسی نمونه های موجود در کل رمان نشان می دهد که چینش رویداد های داستان در روایت، بیشتر خطی است؛ گر چه گذشته نگری ها و آینده نگری هایی نیز در روایت دیده می شود. همچنین ارزیابی تداوم داستان و روایت، گویای آن است که میانگین 42/7 روز از داستان در هر صفحه از رمان به نمایش درآمده است. مقایسه تداوم میانگین هر یک از جلد های چهار گانه رمان با تداوم میانگین کل رمان نوسان منفی، مثبت، مثبت و منفی را به ترتیب در شتاب روایی هر جلد اثبات می کند. آمار های به دست آمده از چگونگی تکرار شدن رویداد های داستانی نیز شمارگان بیشتر بسامد های مفرد را تأیید می کند که نسبت معنا داری با گذار بیشتر خطی روایت دارد. یافته ها و نتیجه گیری این پژوهش، ن. ک:ته های تازه ای را در چهارچوب نظری آن به دست می دهد.

این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر نگرش ساختارگرایانه، مفصل بندی دال های شناور، حولِ دال مرکزیِ گفتمان رمان «سال های ابری» را با استفاده از نظریه های ارنستو لاکلائو و تئون ون دایک مورد سنجش قرار دهد. در این راستا، هدف اصلی مقاله آن است تا نشان دهد که چگونه نویسنده با جهت دهی به دال های گفتمان و استفاده از راهبردهای زبانی، تصویری گزینشی و انتخاب شده از جامعه عصر پهلوی، بازنمایی کرده است. این رمان از علی اشرف درویشیان، مجموعه ای معنادار از علائم و نشانه های زبانی و فرا زبانی است. با توجه به این موضوع، نگارندگان به منظور تبیین گفتمان اثر، به تشریح اجزای متشکله آن و توضیح رابطه دال های شناور با دال مرکزی پرداخته؛ سپس زمینه های تبدیل «نابرابری اجتماعی» به دال مرکزی و به تبع آن رشدِ گفتمان سوسیالیسم را مورد بررسی قرار داده اند. پرسش اصلیِ پژوهش حاضر آن است که دال های شناور گفتمان با هدف تثبیت و معنابخشی به دال مرکزی، به چه نحو پیرامون آن شکل گرفته اند؟ نگارندگان با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، رمان مورد بحث را در سه سطح مورد بررسی قرار داده اند. در ابتدا مؤلفه های گفتمان محور متن شناسایی شد. سپس با توجه به مؤلفه های یافته شده، ارتباط دال هایِ شناور با دال مرکزی گفتمان مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله آخر، پس از انجام تحلیل های کیفی، با استفاده از تحلیلِ کمّی، درصد فراوانی دال های شناور و راهبردهای تحلیل ایدئولوژیکی، به صورت جدول و نمودار ارائه گردید. یافته های پژوهش نشان می دهد که در این اثر، نابرابری اجتماعی به عنوان دال مرکزی در شکل بخشیِ عناصر گفتمانی آن مطرح است. همچنین، دال های شناور که فضای گفتمان رمان، آکنده از آن هاست، در قالب مفاهیمی چون «مساوات اجتماعی»، «نفی استثمار»، «نفی استبداد»، و «آزادی» طوری مفصل بندی شده اند که همگی در خدمت دال مرکزی قرار دارند. در پیوند با نظریه تئون ون دایک، راهبرهای قطب بندی، کنایه، دلالت ضمنی، استعاره، وجهیت، مقایسه، توصیف کنشگر، دراماتیزه کردن، توضیح، تکرار، و فاصله گذاری، مهمترین مقوله های تحلیل ایدئولوژیکی در این گفتمان هستند.