ژئوپلیتیک شهری

گسترش شهرنشینی، توسعه فضایی و کالبدی و افزایش اهمیت و نقش شهرها در عرصه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... زمینه ساز توجه بیشتر و تلاش بازیگران برای به کنترل درآوردن فضاها و افزایش حوزه نفوذ، رقابت بازیگران و خلق مناظر و ریخت خاصی در شهرها شده است. گسترش و تنوع مسائل و بارز شدن نقش سیاست و قدرت در شهر هم در سطح ملی و هم بین المللی، موجب توجه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک به فضاهای شهری و شکل گیری شاخه ای جدید از ژئوپلیتیک با عنوان ژئوپلیتیک شهری شده است. ژئوپلیتیک شهری، روابط متقابل جغرافیا، قدرت و سیاست را در فضاها و مکان های شهری بررسی می کند که برآیند این روابط، شکل گیری رقابت میان عناصر شهری و بازتاب فضایی حاصل از آن است. هدف مقاله حاضر که با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای به انجام رسیده است، تبیین مفهوم "رقابت" در ژئوپلیتیک شهری با توجه به نظریات اقتصاد سیاسی و اکولوژی سیاسی شهر و بررسی بازتاب های فضایی آن در شهر است. نتایج نشان می دهد که "رقابت" از مفاهیم کلیدی در ژئوپلیتیک شهری است که بازتاب های فضایی رقابت عناصر شهری، در قالب اقدامات مسالمت آمیز و خشونت آمیز در مقیاس های مختلف از سطح محلی تا جهانی از قبیل رقابت های شهرها در سطح بین المللی برای میزبانی رویدادهای بزرگ، خلق مناظر و نمادها و خشونت ها و درگیری های شهری قابل بحث است.

شناخت محیط پیرامونی و تحلیل ژئوپلیتیک شهرهای مرزی همسایه، از مهم ترین عواملی است که در راستای برقراری امنیت و گسترش روابط دوجانبه باید مدنظر قرار گیرد که امنیت و آرامش شهرها از جمله عواملی است که کشورها و از جمله شهرهای جنوب غرب آسیا به دنبال آن هستند. در سال های اخیر برخی اقدامات کشورهای همسایه یا کشورهای فرامنطقه ای، در مناطق شهری، زمینه های ناامنی را فراهم کرده است. با درک این مفهوم، ویژگی های مرزهای شرقی ایران و روابط ایران و پاکستان از جمله شهرهای زاهدان و کویته را با نگاهی دقیق تر و با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی بررسی و پرداخته می شود.

ژئوپلیتیک شهری با تاکید بر سیاست گذاری های اقتصادی در شهر، در پی بررسی و مطالعه ی نقش ابعاد سیاسی در پدیده های جغرافیایی یک شهر است. سیاست های اقتصادی در یک شهر، می تواند زوایای مختلفی از شیوه های مدیریت و سیاست را بازنمایی کند. به گونه ای که با توجه رویکرد ژئوپلیتیک شهری، می توان پراکنش کیفیت شاخص های اقتصادی در یک شهر را در چارچوب عدالت اجتماعی یا فضایی مشخص کرد. پژوهش حاضر، با چنین هدفی به بررسی چگونگی پراکنش توسعه در مقیاس استان فارس پرداخته است. از میان شاخص های توسعه در بخش اقتصاد سیاسی، زیرساخت ها و امکانات بهداشتی- درمانی برگزیده شده است تا چگونگی پراکنش و توسعه ی آن در مقیاس شهرستان های استان فارس (14 شهرستان منتخب) مقایسه شود. روش مطالعه در این پژوهش، علی- مقایسه ای بوده و از تکنیک های تصمیم گیری چندمعیاره، همچون روش شباهت به گزینه ی ایده آل (TOPSIS)، تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و روش تحلیل خوشه ای استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان از آن دارد که محرومیتی نسبی در مقیاس استان فارس از نظر برخورداری از شاخص های توسعه ی بهداشتی-درمانی به چشم می آید و پراکنش فضایی امکانات نیز چندان با توان و نیاز جمعیتی شهرستان های این استان، همخوان و همگن نیست؛ چنانکه شهرستان شیراز به عنوان مرکز سیاسی استان، برخوردارترین شهرستان از نظر شاخص توسعه به شمار می رود و اختلاف نسبتاً چشم گیری با دیگر شهرستان ها دارد.

شهرها از جمله پدیده های فضایی- جغرافیایی هستند که جایگاه و نقش آفرینی گسترده ای در طی دهه های اخیر کسب کرده اند. این نقش آفرینی و بازیگری برجسته شهرها که تا حدی متأثر از تغییرات صورت گرفته پیرامون قدرت و سطوح قدرت، افزایش نقش آفرینی بازیگران فروملی بوده است زمینه ساز شکل گیری مباحث ژئوپلیتیک در زمینه شهرها را فراهم آورده است و سبب شده است که گرایش موضوعی جدید در دانش ژئوپلیتیک با عنوان ژئوپلیتیک شهری شکل بگیرد. با شکل گیری این گرایش موضوعی تلاش های گسترده ای در راستای مفهوم سازی آن صورت گرفته است اما در زمینه تبیین و شناخت مولفه های ژئوپلیتیک شهری کار خاصی صورت نگرفته است. بر این اساس مقاله حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و با استفاده از یافته های کتابخانه ای و اینترنتی در پی پاسخدهی به این سوال است که مولفه های شکل دهنده ژئوپلیتیک شهری کدام ها هستند؟ نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان دهنده ان است که مولفه های ژئوپلیتیک شهری شامل بیش از سی مولفه هستند که در قالب چهار بعد مولفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت طبیعی، مولفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت انسانی، مولفه های ژئوپلیتیک با ماهیت ترکیبی و مولفه های ژئوپلیتیک با ماهیت انسانی می توان آنها را تقسیم بندی کرد. شناخت این مولفه های ژئوپلیتیک شهری تا حد قابل توجهی می تواند در مطالعات علمی و عملی زمینه ساز درک بهتر و واقع بینانه از مسائل و مباحث پیش روی نقش آفرینی ها و بازیگری های شهری باشد.  

تحولات صورت گرفته در عرصه های مختلف زمینه ساز شکلدهی به مباحث جدید در عرصه مطالعه در حوزه شهرها به عنوان پدیده های فضایی- جغرافیایی می باشند. اگر چه شهرها در گذشته نیز از اهمیت و جایگاه برجسته برخوردار بوده اند، اما تغییرات صورت گرفته پیرامون قدرت و سطوح قدرت، افزایش نقش آفرینی بازیگران فروملی زمینه ساز شکل دهی به مباحث ژئوپلیتیک در زمینه شهرها را فراهم آورده است. هدف نوشتار حاضر، شناخت و درک تاریخچه کلی، ماهیت فلسفی، چرایی، تعاریف موجود در زمینه ژئوپلیتیک شهری به عنوان یک بحث جدید و رو به گسترش می باشد. از این رو در این نوشتار جهت تحلیل اطلاعات بیان شده، از روش تحلیل محتوا بهره گرفته شده است. با بررسی تاریخچه شکل گیری مفهوم ژئوپلیتیک شهری و تعاریف موجود از آن مشخص شد آنطور که بایسته و شایسته است مفهوم و ماهیت ژئوپلیتیک شهری به خوبی مشخص نشده است. بدین ترتیب نگارندگان ماهیت فلسفی ژئوپلیتیک شهری را منابع جغرافیایی قدرت با تأکید بر شهر، فضای شهرها و حوزه نفوذ آنها و مناسبات شکل گرفته از آن در سطوح (محلی، ملی، منطقه ای، جهانی) می دانند. نتایج بررسی کلی مفهوم سازی های صورت گرفته از ژئوپلیتیک شهری در کارهای مورد بررسی نشان دهنده آن است که آن گونه که بایسته و شایسته است مفهوم سازی درستی از ژئوپلیتیک شهری صورت نگرفته است. بر این مبنا، می توان ژئوپلیتیک شهری را در قالب چهار بعد (مکانی، بازیگران، کارکردی و گفتمان) در نظر گرفت و تعریف کرد.

شهر بنیادی ترین پایگاه اجتماع بشری است که اهداف آدمی بواسطه حضور در آن تکامل و توسعه می یابد.شهر ها دارای کارکرد های متنوع و متعددی هستند، این کارکرد ها بر مبنای تاریخ و موقعیت شهر بروز پیدا می کند.کارکرد های شهری متأثر از دو عنصر قدرت و رقابت است، که به طبع میزان و مقدار میتواند در سطوح ملی، محلی، منطقه ای و فرامنطقه ای گسترش یابد.کارکرد های شهر میتواند در ابعاد مهم سیاسی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی ظهور یافته و در مناسبات قدرتی در فضای شهر مورد استفاده قرار گیرد، که از آن تحت عنوان ژئوپلیتیک شهری یاد میشود.شهر هایی که دارای کارکرد ویژه مذهبی هستند، در طول تاریخ به ایفای نقش مهم خود پرداخته اند و شهر مقدس مشهد دارای چنین نقش پر اهمیتی است. از این رو این پژوهش « تبیین شاخصه های ژئوپلتیکی است که در محاسبات قدرت مورد بهره برداری قرار میگیرد، بررسی ما به عنوان مورد تجربی شهر مشهد انتخاب شده است. هدف از این پژوهش تحلیل و تبیین این کارکرد ها و میزان توامندی های یک شهر مذهبی، با مورد مطالعه مشهد می باشد.این پژوهش با دو روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. منابع مورد استفاده ارجاع به کتابخانه، اسناد، مقالات و وبسایت های مربوطه می باشد که جمع آوری شده است.همچنین پرسشنامه ای تنظیم شده تا نظرات متخصصین جهت تبیین شاخص های ژئوپلیتیکی شهر های مذهبی اخذ گردد. در نهایت این داده ها با استفاده از نرم افزار spss فریدمن مورد تحلیل قرارگرفته است.نتایج این پژوهش نشان میدهد شاخص های ژئوپلیتیکی شهر های مذهبی و بویژه شهر مقدس مشهد دارای چه ظرفیت ها، کارکرد ها و توانمندی ها در جهت ارتقاء مدیریت سیاسی شهر و به ارتباط آن در مقیاس محلی، ملی، فراملی و منطقه ای است.

شهرها از جمله پدیده های جغرافیایی- انسانی هستند که از اهمیت و جایگاه برجسته ای در معادلات سیاست و قدرت برخوردارند. شهرها از گذشته تاکنون مقر حاکمان، نماد و فضایی برای اعمال قدرت در قلمرو حکومت و نیز محلی برای نمایش شکوه قدرت و کشمکش بر سر قدرت بوده اند و از ین رو تبیین شهر امری پیچیده است. از طرف دیگر شهرها به طور پیوسته میدان رقابت اند به طوری که بازیگران سعی می کنند بخش بیشتری از منابع و سرمایه های متحرک مالی و انسانی آن ها را جذب کنند. با توجه به این مقدمه اگر شهرها و به ویژه کلانشهرها را کانون منابع و ثروت برای تولید قدرت در نظر بگیریم در ایران کلانشهر تهران به عنوان کانون تولید قدرت در کشور به شمار می آید که دارای منابع جغرافیایی-انسانی قدرت بسیاری است که بازیگران در تلاش اند با در اختیار داشتن این منابع به شکل دادن به مناسبات قدرت بپردازند. در این بین ابعاد انسانی ژئوپلیتیک کلانشهر تهران شامل منابع قدرتی هستند که بازیگران در پی کسب و بهره برداری از آن هستند. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی در پی شناخت مؤلفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت انسانی در کلانشهر تهران می باشد. بر پایه یافته های پژوهش، کمیت جمعیت، کیفیت جمعیت، ساختار جمعیت، تنوع جمعیت، مرکزیت احزاب سیاسی، مدیریت شهری کارآمد، مشارکت سیاسی – اجتماعی شهروندان از جمله منابع جغرافیایی قدرت با ماهیت انسانی در کلانشهر تهران می باشد. نتایج پژوهش نشان می دهد مؤلفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت انسانی به کلانشهر تهران مزیت رقابتی بخشیده است تا بتواند در سطوح (ملی و فراملی) نقش آفرینی کند و برای این شهر جایگاه ژئوپلیتیکی کسب نماید

بازیگری و سطوح قدرت از سطح ملی به سطوح پایین تر رسیده و افراد بسیاری در فضای شهرها از قدرت بسیاری برخوردار شده اند و با در اختیار داشتن منابع قدرت آفرین به بازیگری در مقیاس های (محلی، ملی، منطقه ای و جهانی) می پردازند و بر مناسبات قدرت در فضای شهرها تأثیر می گذارند. کلانشهر تهران توسط 25 سازمان دولتی و غیردولتی اداره می گردد که هر یک از این سازمان ها و نهادها، قوانین مقررات خاص خود را دارند. هر کدام از این بازیگران با منابع قدرتی که در اختیار دارند، هویت ها و هستی ها مختلفی دارند. از این رو، پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که کدام بازیگر باید تهران را به به معنی وسیع اداره کند، و بازیگران ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران کدامند؟ نتایج پژوهش نشان می دهد، در میان بازیگران محلی (برج سازان، شهرک سازان و صاحبان پاساژهای تجاری؛ صاحبان کارخانه، صنایع و شرکت های تجاری بزرگ و بیمه؛ استانداری؛ فرمانداری؛ شهرداری و شورای شهر) به عنوان بازیگران ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران در سطح محلی می باشند که با قدرتی که در اختیار دارند بر مناسبات قدرت در کلانشهر تهران اثرگذارند. در میان بازیگران ملی (هیئت دولت و وزارتخانه های تابع آن؛ نمایندگان مجلس، بانک ها و مؤسسات مالی؛ قوه قضائیه؛ احزاب سیاسی، نیروهای نظامی و امنیتی و سازمان صدا و سیما) از جمله بازیگران ژئوپلیتیکی در سطح ملی در کلانشهر تهران محسوب می-شوند. در میان بازیگران فراملی (سفارتخانه ها) از جمله بازیگران ژئوپلیتیکی می باشند. مبتنی بر تعداد زیاد بازیگران، یک بازیگر به تنهایی نمی تواند کلانشهر تهران را مدیریت کند بلکه مدیریت کلانشهر تهران مبتنی بر مناسباتی است که میان بازیگران در فضای شهر شکل می گیرد.

گردشگری شهری یکی از پویاترین مؤلفه های مهم توسعه کنونی شهرهاست که در حوزه برندسازی در سطوح (محلی، ملی و فراملی) اثرگذار است. ازاین رو، مسئله پژوهش حاضر این است که پیشران های مؤثر بر وضعیت آینده ژئوپلیتیک گردشگری کلان شهر تهران کدام می باشند و چه ارتباطی بین این متغیرها از نظر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری وجود دارد؟ روش این پژوهش کمی – کیفی (آمیخته) است و از رویکرد آینده پژوهی در تحلیل آن استفاده شده است. یافته های پژوهش گویای آن است که در مرحله نخست، با روش دلفی 30 عامل شناسایی شد. آنچه از وضعیت پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت ژئوپلیتیک گردشگری کلان شهر تهران می توان فهمید، وضعیت ناپایدار سیستم است؛ زیرا بیشتر متغیرها در اطراف محور قطری صفحه پراکنده هستند. بنابراین، 4 دسته (عوامل تأثیرگذار، عوامل دو وجهی، عوامل تأثیرپذیر و عوامل مستقل) قابل شناسایی هستند. نتایج تحقیق نشان داد 5 متغیر به عنوان تأثیرگذارترین عامل در ژئوپلیتیک گردشگری کلان شهر تهران شناسایی شده اند که شامل بر حسب ماتریس اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم می توان گفت که شاخص H1 (سرمایه گذاری های بخش خصوصی) در رتبه اول تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم قرارگرفته است. شاخص A5 (هتل ها و مال ها و مراکز تجاری بزرگ) در رتبه دوم تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم قرارگرفته است. شاخص H8 (برگزاری جشنواره ها، نمایشگاه ها، کنفرانس ها و سمینارها) در رتبه سوم تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم قرارگرفته است. شاخص C4 (مرکزیت اقتصادی) در رتبه چهارم تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم قرارگرفته است. شاخص A4 (متروی شهری) در رتبه پنجم تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم قرارگرفته است.

کلانشهر تهران به عنوان کانون تحولات در مقیاس محلی، ملی، منطقه ای و جهانی و وجود بازیگران بسیار اثرگذار در آن همواره صحنه قدرت سیاسی بوده است. همچنین، وجود پیشران های ژئوپلیتیکی بر جایگاه آن در مناسبات قدرت بیش از پیش افزوده است. مسئله پژوهش حاضر این است که پیشران ها و سناریوهای آینده مناسبات قدرت در کلانشهر تهران چگونه است؟ این پژوهش از نوع هدف، جزء پژوهش های کاربردی و ماهیت آن اکتشافی است. در این مطالعه برای پاسخ دهی به پرسش پژوهش، شاخص های آن به کمک مصاحبه چند مرحله ای با 30 نفر از نخبگان و صاحب نظران و پانل نخبگانی استخراج و برای غربال سازی پیشران ها از روش دلفی بهره گرفته شده است. داده های پژوهش حاضر با بهره گیری از نرم افزار (MicMac) و (Scenario Wizard) بررسی شده است. نتایج پژوهش در ماتریس سناریو نشان می دهد که داده ها از 45 وضعیت احتمالی مربوط به 7 سناریو با سازگاری قوی و محتمل تشکیل شده است. بر پایه تابلوی سناریو پیشران های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر آینده مناسبات قدرت در کلانشهر تهران، 33/33درصد در وضعیت مطلوب، 6/41 درصد در وضعیت نیمه مطلوب و 25 درصد در وضعیت ایستا قرار داشته است که در این بین وضعیت نیمه مطلوب و سپس وضعیت مطلوب از نظر جایگاه در رتبه اول و دوم تابلو سناریو قرار دارند.