سنگ قبور

نقوش تزئینی سنگ مزارها، بازخوردی از شرایط فرهنگی، اجتماعی و دینی است، که در قالب نقوش حیوانی، انسانی، هندسی، کتیبه نگاری و نقوش نمادین تجلی می یابد. بر اساس مطالعات میدانی به عمل آمده، قبرستان قدیمی مار زلیخا (مادر زلیخا)[i] در شهرستان دره شهر، یکی از مناطقی است که به رغم فرسودگی سنگ قبور آن به دلایل مختلف، از منظر مطالعات هنری و مردم شناسی، قابلیت بررسی و مطالعه روشمند و علمی را دارد. از اهداف اصلی این پژوهش ضمن دسته بندی و تفکیک نقوش تزئینی سنگ قبرهای مار زلیخا (مادر زلیخا)، تحلیلی بر نقوش تزئینی سنگ قبور فوق الذکر بر اساس مطالعات مردم شناسی است. سؤالات اصلی پژوهش عبارتند از: 1. چه نوع نقوشی بر سنگ مزارهای مادر زلیخا به تصویر کشیده شده است؟ 2. این نقوش در فضای فرهنگی این منطقه، چگونه قابل تبیین است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد، سنگ های قبرستان مادر زلیخا، بر اساس نقوش تزئینی آن ها، به دو دسته سنگ قبر مردان و سنگ قبر زنان قابل تقسیم و نقوش تزئینی به کار رفته در تزئین این سنگ مزارها، نقوش حیوانی (بزکوهی و اسب)، انسانی، کتیبه نگاری(شهادتین و کتیبه هایی با مضمون معرفی شخص متوفی، سال فوت و طایفه ایشان)، نقوش نمادین مذهبی(مهر و تسبیح) و نقوش نمادین غیرمذهبی(ابزار روزمره زندگی) است. براساس مطالعات مردم شناسی، هرکدام از این نقوش تزئینی ضمن اشاره به جنسیت فرد متوفی، بیانگر فرهنگ ایلی و عشایری منطقه است؛ حجاران با توجه به حجم کم فضای سنگ قبر، نقوش را به تصویر کشیده اند. این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای به سرانجام رسیده است.

سنگ قبور از مظاهر ارزشمند هنر اسلامی به شمار می رود؛ به طوری که در ویژگی ها، نقوش و حتی فرم آن ها، اندیشه، اعتقادات و ارزش های فرهنگ ایرانی-اسلامی را می توان مشاهده نمود. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و یافته های آن مبتنی بر بررسی های میدانی و مطالعات اسناد گردآوری شده است، به بررسی و تحلیل نقوش سنگ قبور دوره قاجار گورستان دارالسلام شیراز پرداخته و در این راستا اهداف پیشِ رو را دنبال می کند: 1- سنگ قبرهای دارالسلام شیراز دارای چه نقوشی بوده و مضامین نمادین آن ها چیست؟ 2- نقوش ایجاد شده برروی سنگ قبرهای دارالسلام شیراز ردپای باورهای اسطوره ای و مذهبی کدام دوره یا ادوار تاریخی و فرهنگی ایران را نمایان می سازد؟ بررسی های صورت گرفته بر روی سنگ قبور مربوط به عصر قاجار گورستان دارالسلام شیراز اثبات می کند که این سنگ قبرها شامل نقوش متنوعی از تصاویر انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و کتیبه است. به طور کلی، بیشتر این نقوش در عین دارا بودن معانی و نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود هستند. از طرف دیگر با توجه به غالب شدن تفکر ملی گرایی در دوره قاجار، تصاویر این سنگ قبرها به گونه ای تداوم نقش مایه های دوران ساسانی و هخامنشی را نشان می دهند که با فرم و محتوایی نسبتاً متفاوت ایجاد شده است.

تزیینات سنگ قبرهای گورستان های تاریخی ایران نکات قابل تأملی دارند. مجموعه هارونیه توس حاوی سن گقبرهایی از دوره تیموری تا قاجار است که با کتیبه و نقوش متنوعی آراسته شده اند. در این پژوهش 34 سن گقبر موردمطالعه بوده که به دلیل همسانی در نقش و طرح، 10 نمونه به روش هدفمند انتخاب گردیده است. هدف از این پژوهش مطالعه ساختار، کتیب هها و نقوش سن گقبرها می باشد. این مقاله درصدد پاس خگویی به این سؤال است که مضمون، فرم کتیبه ها و نقوش در سنگ قبرهای مجموعه هارونیه چیست؟ روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است و گردآوری داد هها بر مبنای اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی است. یافته های مقاله نشان م یدهد که نقوش سنگ قبرها، نشا ندهنده الگویی مشخص و غالب بر طراحی و تزیین آن ها و گواه اندیشه، اعتقاد و فرهنگ بازماندگان و بازتاب فضای شیعی آن دوران بوده است. مضامین ب هکار رفته بر سنگ قبرها، در درجه اول بر صورت قبرها ظاهرشده؛ که شامل آیات، اسماء خداوند، اشعاری در وصف فراق و نکوهش دنیا است که به جاوید بودن خداوند رحمان و ناپایدار بودن انسان اشاره دارد. در این قبور خطوط از تعلیق و ثلث تا نستعلیق، همگی طلب آمرزش از خداوند رحیم را با توجه به مضامین نوشت هها و گیاهان در پی داشته است.

برای آشنایی با یک جامعه، شناخت فرهنگ، روابط انسانی، ریشه های فرهنگی، روحیات و آداب، رسوم و سنن یک ملت ضروری است. برای رسیدن به این مقصود، مراجعه به میراث هنری عوام که از تجربه های جمعی و زندگی واقعی سازندگان آن به ثمر می نشیند، بسیار کارآمد و راهگشا خواهد بود. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد مردم شناسی فرهنگی یا قوم نگاری، تزیینات سنگ قبور شهرستان دره شهر با اهداف شناسایی سبک هنری آنها و کشف لایه های پنهان سنت های مادی و رفتاری ساکنان گذشته این منطقه مورد مطالعه قرار می گیرند. بر این اساس سؤالات اصلی پژوهش عبارتند از؛ 1: سبک هنری اجرای نقوش تزیینی سنگ قبور شهرستان دره شهر چیست؟ 2: سنت های مادی و رفتاری ساکنان گذشته شهرستان دره شهر چه بوده است؟ برآیند پژوهش نشان می دهد که سبک هنری اجرای نقوش تزیینی سنگ قبور شهرستان دره شهر، سبک هنری عوام یا واقع گرا است و بر اساس همین سبک که وابسته به پیکره های اجتماعی آن جامعه و برخواسته از واقعیات زندگی است، سنت های مادی این شهرستان شامل ابزارآلات مادی آنها چون؛ تفنگ، خنجر، شانه های یک طرفه و دوطرفه، شانه قالیبافی، دار قالی، قلیان، مهر و تسبیح، آفتابه، قیچی و حیواناتی چون اسب، بز و سگ و سنت های رفتاری آنان نیز انجام اموری چون شکار، گله داری، مبارزه با نیروهای طبیعت، میهمانداری، رقص آیینی، قالیبافی و عمل به اصول دینی است که می بایست هر فرد ایلی و عشایری منطقه متناسب با جنسیت خود و برای کسب وجه اجتماعی، خود را به این داشته های مادی و رفتاری توانمند سازد.

جنگ افزارها از جمله مهم ترین نقوشی هستند که روی سنگ قبور ادوار مختلف ایران اسلامی خودنمایی می کنند. این ادوات جنگی معمولا ساده نقر شده اند و تنها فرم کلی و ظاهری سلاح مورد توجه هنرمندان سنگ تراش قرار گرفته است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و تاریخی و با توجه به بررسی های میدانی و مطالعه اسناد کتابخانه ای، نقوش ابزارآلات جنگی موجود روی سنگ قبور و چرایی به کارگیری آنها بر روی مزار متوفی را مورد کنکاش قرار داده و همچنین این نگاره ها را با سلاح های جنگی ادوار اسلامی ایران مقایسه تطبیقی نموده است. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که نقوش ادوات جنگی بیشتر روی سنگ قبور قوچ و شیرهای سنگی و محرابی شکل نقش بسته و شامل شمشیر، تیر و کمان، خنجر، گرز، تفنگ، سپر و نیزه است که در میان آنها، شمشیرهای منحنی بیشترین کاربرد را طی ادوار داشته است. فرم کلی و ظاهری این آلات جنگی منقور روی سنگ قبرها، در راستای کامل با جنگ افزارهای ادوار اسلامی، خصوصاً ادوار ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار بوده و به نوعی نشان از آگاهی هنرمند سنگ تراش به صنعت فلزگری آن زمان است. از طرف دیگر، این نگاره ها بیش تر به دلیل رشادت های شخص متوفی روی سنگ قبر وی حک شده و نشان از بزرگی و احترام، قدرت و شجاعت، پهلوانی و دلیرمندی وی است.

نقش مایه های تزیینی سنگ قبور، دریچه ای به دنیای افکار دینی و فرهنگی هر منطقه است. این پژوهش به واکاوی و تحلیل نقش مایه های سنگ قبور شهرستان دره شهر (قبرستان های مهدی صالح ماژین، ورکمره، کله جوب، قورقمربگ، شیخ مکان و قبرستان باباسیف الدین أرمو) پرداخته است. هدف اصلی این پژوهش، مطالعه نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های شهرستان دره شهر است. این پژوهش، ضمن دسته بندی نقش مایه های تزیینی، به دنبال پاسخ گویی به این سؤال است که مضمون و محتوای نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های مورد مطالعه در ارتباط با فضای اجتماعی و فرهنگی شهرستان دره شهر چگونه تبیین و تفسیر می شود؟ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و همراه با مطالعات میدانی و کتابخانه ای است.  نتایج پژوهش نشان می دهد نقوش تزیینی قبور زنان با مردان متفاوت بوده است و نقش مایه ها شامل مضامینی همچون شکار، مجالس هم نشینی، نشان دادن ابزارآلات روزمره زندگی (خنجر، تفنگ، شانه، قیچی، آفتابه لگن و...) و نقوش مذهبی (کتیبه های مذهبی و نقوش مهر و تسبیح) هستند و تکرار و همانندی نقوش در تمامی قبرستان های مورد مطالعه، نشان دهنده الگویی مشخص و حاکم بر طراحی و تزیین سنگ قبور است و مضامین نقوش بازتاب زندگی عشایری بر آثار هنری و درون فضای دینی تشیع در منطقه است.   

تنوع فرمی سنگ قبور دوران اسلامی و همچنین نقوش و نشانه های تصویری موجود بر روی آن ها، به نوعی باورها و اعتقادات و همچنین ارزش های فرد متوفی و جامعه پیرامون وی را به تصویر می کشد. این تنوع فرمی و نقشی در سنگ قبرهای منطقه شمال غرب ایران به دلیل حضور مستمر و گسترده سلاجقه، ایلخانان، قراقویونلو، آق قویونلوها، صفویان و حاکمان و والیان دست نشانده آنان، بیش از دیگر مناطق است. این پژوهش به شیوه توصیفی – تحلیلی و تاریخی و براساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای با هدف شناسایی گورستان ها، ساختارشناسی و تحلیل فرمی و نگارینه ای سنگ قبرهای این منطقه انجام گرفته و در این راستا به دنبال پاسخی منطقی برای سؤالات زیر است: 1. ساختار سنگ قبور گورستان های موکریان شرقی چگونه و متعلق به کدام ادوار هستند؟ 2. چه ارتباطی بین نقوش به کار رفته بر روی سنگ قبور با شخص متوفی وجود داشته؟ 3. در نقوش روی سنگ قبور موکریان شرقی از چه نمادهایی استفاده شده است و آیا نقوش موجود دارای ریشه تاریخی هستند؟ مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که این آثار از منظر فرمی به گروه های محرابی شکل، گهواره ای، صندوقی، سنگ افراشته، قوچ های سنگی، سنگ قبور گلدسته ای و سنگ قبرهای ساده قابل تقسیم است. گونه شناختی سنگ قبور بیانگر آن است که در قرون نخستین اسلامی در این ناحیه بیشتر از سنگ قبرهای ساده و بدون تراش، در قرون میانه اسلامی خصوصاً ادوار سلجوقی و ایلخانی، از سنگ قبرهای گهواره ای شکل و افراشته؛ و در قرون متأخرتر نیز بیشتر از سنگ قبرهای طرح محرابی و گلدسته دار بهره برده شده است. همچنین فرم سنگ قبرها، درکنار تأثیرپذیری از اجتماع و فرهنگ جامعه، در ارتباط با معماری دینی و قدسی بوده و نگاره های نقش بسته نیز، ضمن دارا بودن معانی نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود می باشند.