ترانه ها

گاهشماری و آداب مربوط به آن بخشی از فرهنگ عامیانه است که بررسی دقیق آنها ،در مطالعه ارزش های اجتماعی و تحقیقات جامعه شناختی راهنمای خوبی برای ما خواهد بود.گاهشماری در ایران سابقه ای بسیار طولانی دارد و ایرانیان تقویم های متفاوتی را تجربه کرده اند که برخی نشانه های آن هنوز در میان اقوام و طوایف باقی است. یکی از گاهشماری هایی که همچنان مورد استفاده است و نشانه های فرهنگ باستان را درخود دارد،گاهشماری سنگسری است.این گاهشماری بخشی از فرهنگ اقوام به حساب می آید که در میان سنگسری ها با آئین و رسومی بازمانده از آئین مهری و زردشتی و فرهنگ ملّی تلفیق شده است. در این مقاله ضمن پرداختن به این رسوم و جشن ها،به ترانه های عامیانه ی معروف سنگسر می پردازیم که ارتباط مستقیمی با گاهنما و نظام معیشتی مردم دارد.بررسی این ترانه ها به ما کمک می کند تا علاوه بر به دست آوردن شناخت کلی نسبت به روحیه ی مردم این دیار با برخی مناسبات اجتماعی آنان نیز آشنا شویم.

پدیده های فرهنگی ای در بطن ساختارهای جامعه شکل گرفته، به عنوان دستورالعمل زندگی جمعی پدیدار شده و به عنوان الگوهای فرهنگی تکامل یافته و باعث پایداری اجتماعی ملت ها می شوند. شناخت این پدیده ها بدون بررسی ریشه های اجتماعی آنها، تنها به گزارش هایی اخبارگونه می ماند و تنها جنبه اطلاع رسانی می یابد. ولی با شناخت سرچشمه ها و شرایط پدید آمدن آنها در بستر تاریخ، می توان کارکردهایی در گذشته و حال برای آنها یافت و برای رشد و پایداری و استمرارشان در فرهنگ تلاش کرد. در این پژوهش تلاش شده با روش مشاهده مشارکتی و میدانی با استفاده از اسناد و منابع مکتوب، به شیوه توصیفی و تحلیلی به علل اجتماعی و شرایط شکل گیری و عناصر ادبیات عامیانه به ویژه ترانه ها و لالایی ها، تغییرات ساختاری در بدنه فرهنگ با توجه به تغییر در اعتقادات و ارزشهای فرهنگی در منطقه مورد بررسی قرار گیرد. نتایج بررسی ها در فرهنگ عامه نشان می دهد که ادبیات عامه رابطه ی تنگاتنگ با طبیعت و محیط اجتماعی و شیوه های گذران زندگی آن ها داشته است.

ترانه های محلّی خاتم، از دیرباز به عنوان قلب تپنده فرهنگ عامه مردم این ناحیه، نقش روح بخش خود را به خوبی به منصه ظهور رسانده است. این گنجینه ارزشمند که نشان اندیشه و احساسات مردم این سامان از روزگاران گذشته است، امروز به بخش جداناپذیر فرهنگ مردم تبدیل شده است. خواندن با صدای دلنشین، زیبا و آهنگین ترانه های محلّی در مراسم عروسی، درو، چرای گوسفندان، کار، ناز و نوازش فرزندان و همچنین جلوه گری عشق و دلدادگی زنان و مردان عاشق پیشه روستایی این خطّه، در قالب ترانه های محلّی، نشان از شکوه و عظمت فرهنگ و تمدّن مردمی دارد که دلبستگی شان به فرهنگِ عمیق و ریشه دار خویش، همواره زبانزد خاص و عام بوده است. گفتنی است که این میراث ثمین، با گذشت زمان به فراموشی سپرده نشده، بلکه از نسلی به نسل دیگر، سینه به سینه منتقل شده است که راز این امر را باید در احساسات پاک و اندیشه های صادقانه راویان آن جستجو کرد. در این نوشتار، نگارنده کوشیده است تا با روش کتابخانه ای و میدانی و به صورت توصیفی و تحلیلی، ضمن معرّفی انواع ترانه های شایع در شهرستان خاتم به بررسی جایگاه اثرگذار آنان در فرهنگ مردمان این دیار بپردازد

فرش از مهم ترین اسباب خانه ایرانی است و بسامد فراوان واژه هایی مانند «قالی» و «فرش» در مثل ها، چیستان ها، آیین ها، افسانه ها و ترانه ها نشان دهنده اهمیت آن در فرهنگ مردم است. در این پژوهش، با روش گردآوری اطلاعات از منابع مختلف و تحلیل محتوای آن ها، جایگاه فرش در برخی عناصر معنوی فرهنگ عامه بررسی شده است. نتایج گویای آن است که در فرهنگ عامه، فلسفه پیدایش و ماهیت باورهای قالی بافان و قالی بافی ایران، به ترتیب عبارت اند از: فرافکنانه، تدافعی، ذوقی و تسکینی؛ و تحلیل آیین هایی چون «می بچکلسن» آلاشت از کاریاری مرتبط با تهیه پشم بافندگی حکایت دارد و پیوند آیین های کهن باران خواهی ایرانی با اعتقادات مذهبی در قالی شویان مشهد اردهال دیده می شود. در ادبیات عامه، در مثل ها با اشاره به مهم ترین مناطق قالی بافی ایران، نکاتی درباره نگه داری قالی و رنج قالی بافان آمده و با اشاره به نکات اقتصادی درباره فرش، از اصطلاحات تخصصی قالی، مضامین متنوعی ساخته شده و برخی آداب و رسوم در آن ها منعکس شده است. عمده ترین درون مایه ترانه های قالی بافان ایران را عشق، دوری از معشوق، غم غربت، رنج و سختی قالی بافان، توصیف زیبایی های قالی و استمداد از امام رضا (ع) در کار و آرزوی اتمام کار قالی و زیارت امام رضا(ع) تشکیل می دهد. در افسانه های شکل گرفته در موضوع قالی و بافته ها، در افسانه قالیچه سلیمان، قهرمانی با شخصیت واقعی، بر عناصر طبیعی غلبه می کند و قالیچه نیز در این میان عنصری خیالی است که عامه به افسانه افزوده اند؛ در افسانه «نمد و پسر سلیمان» نیز عنصر تصادف، به کشف چگونگی ساخت کرباس منجر می شود. همه این موارد جایگاه انکارناپذیر فرش را در فرهنگ و ادبیات عامه نشان می دهد. عامه خود این باورها، مثل ها، ترانه ها  و افسانه ها را ساخته اند و زمزمه می کنند و خود مجری آیین های قالی بافی اند.