رساله ذکریه

مشخصات نسخه شماره ۶۰۰ از مجموعه وارنر در کتابخانه دانشگاه لیدن در گزارشی که استاد دانش پژوه درباره برخی از نسخ خطی فارسی این کتابخانه نوشته اند، ذکر شده است. نگارندگان در جریان تصحیح زاد اخرت اثر ابوحامد محمد غزالی (۴۵۰- ۵۰۵ ق.)، به این دست نویس رجوع کرده و پس از دست یابی به نسخه و بررسی دقیق ان دریافته اند که اطلاعات ان مرحوم اگرچه در نوع خود مفید است، از خطا برکنار نیست. از جمله ایشان در ذکر تاریخ نسخه و ترتیب قرار گرفتن متون مختلف در ان اشتباه کرده اند. در این مقاله ضمن معرفی کامل نسخه لیدن، اطلاعات استاد دانش پژوه تکمیل و در مواردی اصلاح شده است. همچنین اطلاعات جامعی درباره دو اثر مکتوب در این نسخه یعنی رساله ذکریه اثر میر سیدعلی همدانی (۷۱۴- ۷۸۶ ق.) و زاد اخرت ارایه و متن چاپی اثر اخیر با متن نسخه لیدن مقایسه شده است تا برخی ویژگی های نحوی و زبانی و احتمالاً کاربردهای کهن در نسخه لیدن شناسانده شود. مهم ترین اثر موجود در این مجموعه، رساله ذکریه است، چرا که تقریباً کامل است و تاریخ کتابت ان (۸۱۱ ق.) به زمان حیات مؤلف بسیار نزدیک و بر اساس فهرست ها گویا کهن ترین نسخه شناخته شده از این اثر است. با این وجود تا کنون در چاپ های مختلفی که از رساله ذکریه منتشر شده، از این دست نویس استفاده نکرده اند.

رساله ذکریه یکی از آثار معروف میر سیّد علی همدانی ملقب به علی ثانی و شاه همدان، از عرفای نام دار قرن هشتم است که تاکنون این رساله چندین بار به صورت مستقل یا همراه با دیگر آثار همدانی به چاپ رسیده است. نگارندگان در خلال تصحیح زاد آخرت اثر ابوحامد محمّد غزالی (450- 505 ق.)، به نسخه ای از این اثر که در کتابخانه دانشگاه لیدن (شماره 600 از مجموعه وارنر) نگه داری می شود، دست پیدا کرده اند. این دست نویس مجموعه ای است از چند اثر که مهم ترین آنها رساله ذکریه است، چراکه تاریخ کتابت این دست نویس سال 811 ق. و بسیار نزدیک به دوره حیات میر سید علی همدانی (714- 786 ق.) است. همچنین بر اساس فهرست ها، قدیمی ترین دست نویس کامل از این اثر به شمار می رود. از میان چاپ های مختلف این رساله، دو چاپ محمد ریاض و فریدون تقی زاده، مهم تر و منقح تر هستند که اولی در ضمن کتاب احوال و آثار و اشعار میر سیّد علی همدانی و شش رساله از وی و دومی به صورت مستقلبه چاپ رسیده است. نگارندگان در این جستار ضمن معرفی کامل چاپ های قبلی، این نسخه را با هر دوی این چاپ ها مقایسه کرده و اهمیّت و ویژگی های نسخه لیدن را به ویژه در راستای تصحیح رساله ذکریه نشان داده اند.