بحران اخلاقی

بحران اخلاقی نهفته در ماهیت نظام سرمایه داری غرب، امروزه پیامدهای ناگواری بر جهان تحمیل کرده است. یکی از مهم ترین این پیامدها که امروزه جامعه بشری تحت تأثیر آموزه های غیرالهی و غیراخلاقی نظام سرمایه داری دچار آن شده، سیر صعودی گرایش به خشونت و افراطی گری در جهان است. اتهام خشونت گرایی و افراطی گری گرچه در حال حاضر با تبلیغات گسترده غرب متوجه جهان اسلام گردیده و به یکی از جلوه های اسلام هراسی در رسانه های غربی، به ویژه رسانه های مورد حمایت ایالات متحده آمریکا تبدیل شده است، اما بررسی دقیق این پدیده، محققان را به ماهیت خشونت طلبی و افراطی گری لیبرالیسم و نقش کلیدی آن در گسترش این معضل در جهان رهنمون می سازد. نگارنده با عدم پذیرش انتساب خشونت طلبی و افراطی گری به جریان اصیل اسلامی از طریق تحلیل محتوای اسناد و شواهد موجود، ریشه عوامل واقعی خشونت و افراطی گری را در جهان، در بحران اخلاقیِ نهفته در ماهیت نظام سرمایه داری و لیبرالیستی غرب جست وجو می کند.

تاریخ و فرهنگ غنی ایران همیشه مانند مرواریدی درخشان در تمامی عرصه ها، پایداری خود را حفظ نموده است؛ اما متأسفانه گاهی با تجاوز بیگانگان در معرض خطر قرار گرفته است. از جمله مغول که با تاخت وتازهای خود، بناهای بسیاری را ویران کردند و به خاکستر نشاندند؛ اما به برکت حضور بزرگان بسیاری در گستره زمانی تاریخ ایران و با نقش آفرینی شان خاکستر این ویرانی ها را پربارتر از همیشه بهبود بخشیدند. خواجه طوس و رشیدالدین همدانی از جمله دانشمندانی هستند که پا به عرصه ویران شده ایران نهادند و به برکت آثار اخلاقی شان که درنتیجه تربیت اسلامی ایشان حاصل شده بود، خدمات ارزنده ای به تمدن ایران اسلامی عرضه کردند. با عنایت به این موضوع، پژوهش حاضر درصدد است تا با بررسی تطبیقی عملکرد خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشیدالدین همدانی در عرصه اخلاق و تأثیر آن ها بر ایران اسلامی، نقش ایشان را به صورت توصیفی تحلیلی در حفظ تمدن ایرانی اسلامی تبیین کند و با معرفی آثار اخلاقی آن ها، به بیان شباهت ها و تفاوت های موجود در این آثار و نتایج به دست آمده از آن بپردازد.

اخلاق به عنوان مجموعه قواعد مشترکی که کنش ها و رفتار را در جهت خیر اجتماعی، منظم و پیش بینی پذیر می کند، یکی از بنیان های اساسی نظم اجتماعی است. اکنون این نظم اخلاقی در جوامع مختلف با تهدید مواجه شده است. جامعه شناسان از چنین وضعیتی به عنوان بحران اخلاقی و آنومی نام می برند. این مقاله به بررسی بحران اخلاقی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن در پرتو نظریه آنومی می پردازد. جمعیت تحقیق، شهروندان تهرانی 18 سال به بالا در سال 1396 هستند. نمونه ای 400نفری از این جمعیت به روش خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده است. روش پژوهش پیمایش بوده و برای جمع آوری داده ها از پرسش نامه و داده های ثانویه استفاده شده است. یافته ها نشان داد بیش از 93درصد پاسخ گویان وضعیت اخلاقی جامعه را بحرانی ارزیابی کرده اند. یافته های تبیینی نشان می دهد چهار متغیر احساس نابرابری، ضعف کنترل های اجتماعی، احساس نارضایتی و فردگرایی خودخواهانه، بیشترین تأثیر را در تلقی بحرانی از وضعیت اخلاقی جامعه دارند و 70درصد تغییرات آن را توضیح می دهند. بحران اخلاقی در جامعه ما بنا بر یافته های این پژوهش به تشدید عوامل بیگانه ساز و تضعیف عوامل یگانه ساز اجتماعی بر می گردد. اما، به زعم این پژوهش، این وضعیت بحرانی غیرقابل حل و تعدیل نیست. با تلاش در جهت بازاندیشی ارزش ها و سنن فرهنگی و اخلاقی، تقویت عوامل یگانه ساز و تضعیف و تخفیف نیروهای بیگانه ساز، نظم اخلاقی بر جامعه حکم فرما خواهد شد. بدون چنین تلاش ها و تغییراتی، جامعه به ناگزیر دورانی از آشفتگی اخلاقی را تجربه خواهد کرد.

بحران اخلاقی، وضعیتی است که در آن، جامعه فاقد قواعد و هنجارهای مشترک انتظام بخش کنش ها و رفتارها، تعارض، تضاد و ضعف قدرت این قواعد است. پرسش از چیستی و چگونگی بحران اخلاقی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن مسئله اصلی این پژوهش است که با بهره گیری از نظریات آنومی و آشفتگی اجتماعی بررسی شده است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان تهرانی هجده سال به بالا در سال 1396 است. از این جامعه، به روش خوشه ای چندمرحله ای، نمونه ای به حجم چهارصد نفر انتخاب شد. روش پژوهش، پیمایشی است و داده ها با استفاده از پرسش نامه و از طریق مصاحبه گردآوری شده اند. در کنار آن، از داده های ثانویه آماری نیز استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد بیش از 93 درصد پاسخ گویان، وضعیت اخلاقی جامعه را بحرانی ارزیابی کرده اند. یافته های تبیینی نشان می دهد شش متغیر احساس نابرابری، ضعف کنترل های اجتماعی، احساس نارضایتی، فردگرایی خودخواهانه، ضعف گرایش های دینی وکاهش مشارکت اجتماعی، 71 درصد تغییرات تلقی شهروندان از بحران اخلاقی را توضیح می دهند.

دعا از جمله عباداتی است که تاثیرات گسترده ای در همه عرصه های زندگی انسان دارد.نگرش صحیح به آموزه دعا به عنوان راهی برای رسیدن به کمال واقعی و برون رفتی از بحرانهای اخلاقی معاصر است. پژوهش حاضر به هدف تبیین نقش و جایگاه دعا و نیایش در فراهم نمودن شرایط مناسب برای رهایی از دنیا طلبی، شهوترانی، همجنس بازی، تزلزل بنیان خانواده و...می باشد که از مهمترین بحرانهای اخلاقی انسان معاصر هستند.این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای – نرم افزاری و استناد به آیات قرآن، روایات معصومان(ع) و دعاهای وارده از ایشان مخصوصا صحیفه سجادیه، به این نتایج دست یافته است که دعا به عنوان یک عبادت در برخی بحرانهای اخلاقی معاصر، آثار چشمگیری در گرایش به زهد و تقوا به عنوان بهترین توشه دنیا، مقابله با شیطان؛ رهایی از دام هوای نفس و شهوت، جلب محبت خداوند با درخواست توبه و اقدام به تشکیل خانواده با توکل و اعتماد به خداوند دارد. از این رو انسان را در مسیر رسیدن به خواسته هایش هدایت کرده و متوجه می کند که همواره از شرایط روانی و وسایل خارجی طبق خواست خداوند در راه رسیدن به کمال و خیر بهره بگیرد.

هدف: هدف از این پژوهش، اثبات این فرضیه بود که تمدن غربی با فاصله گرفتن از وجه فطری و تغییر در نظام قراردادی و اعتباری، در زیرساختهای اخلاق دچار بحران شده و برایند این تمدن، افول کرامت انسانی بوده است. روش: این تحقیق به روش کتابخانه ای و توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. یافته ها: جوهره تمدن غرب مدرن متأثر از فرهنگ آن بر سه اصل اومانیسم، سکولاریسم و سوبژکتیویسم مبتنی است که باعث دوری انسان از هویت و فطرت الهی خویش و محروم شدن وی از درک حقیقت و کمال حقیقی شده است. نتیجه گیری: جامعه غربی دچار بحرانهای عمیق اخلاقی از جمله سودمحوری و لذت گرایی شده که منجر به از بین رفتن تعابیر ارزشی مانند ایثار و تقوی و زهد و انفاق و خیرخواهی و عدالت طلبی و عبور از تمامی مرزهای اخلاقی و ارزشی شده که حاصل آن، بی ارزش شدن انسانیت و نابودی ارزشهای معنوی و انسانی است که از عوامل افول این تمدن محسوب می شود.