مترجمان

ترجمه، تاریخی چند هزار ساله دارد. پیش از میلاد مسیح ترجمه تحت اللفظی مورد اقبال بود. سیسرون ترجمه آزاد را بنیان گذاشت و آن را پیشنهاد کرد. پس از او گروهی ترجمه تحت اللفظی را پیشنهاد می کردند و عده ای ترجمه آزاد را. جروم مترجم انجیل از شیوه تحت اللفظی در برگردان سود برد. او ترجمه آزاد را برای متون نامقدس مناسب می دید و در برگردان انجیل ترجمه تحت اللفظی را پیشنهاد می داد. پس از ظهور اسلام، اختلاف در شیوه ترجمه بالا گرفت. در آغاز شیوه تحت اللفظی اعمال می شد و سلمان فارسی نخستین مترجم آیات است. پس از سلمان فارسی، ابوحنیفه موضع گرفت. حاجظ ادیب معتزله در قالب بحث درباره ترجمه شعر، سخن از شرایط مترجم و همپایه بودن مترجم با مؤلف دارد. مترجمان معاصر جاحظ از دو شیوه تحت اللفظی و آزاد در ترجمه سود می بردند. حنین بن اسحاق آشنایی مترجم با پدید آورنده قرآن را ضروری می خواند. پس از حنین، ابن قتیبه دو معنا برای متن می آورد. از این دو معنا، یکی را قابل برگردان می داند. در زمانهای بعد بحث درباره جواز و عدم جواز ترجمه آیات بالا گرفت. غزالی از مخالف ترجمه به شمار می آید و دلایلی برای اثبات نظریه خود می آورد. در برابر او زمخشری از ترجمه آیات دفاع می کند. ابوالحسین بن فارسی، فخر رازی، و ... از مخالفان ترجمه آیات هستند. ابن تیمیه، شاطبی، بیضاوی، زرکشی، دهلوی، رشید رضا و ... نیز در شمار اندیشمندانی هستند که ترجمه آیات را به بحث و بررسی نشسته اند.

یکی از مسائل مهم تاریخ ایران عصر ناصری شکل گیری تقابل دانش و فن آوری جدید در مقابل حفظ تلقی سنتی ایرانی از علم و عکس العمل عالمان علم سنتی بود. دستاوردهای علمی تمدن جدید مبتنی بر مبانی معرفت شناسی جدید و متکی بر روش تجربی در علوم طبیعی از طریق ترجمه ها در تضاد با درک سنتی از علم به معنای هرگونه دانستنی و تداوم جهان بینی سنتی ایرانی به همراه روش استقراء گرایی به عنوان روش کسب معرفت قرار گرفت. تقابل در عرصه های گوناگون علوم در عصر قاجاریه ابعاد و نمونه های متعدد داشت؛ درگیری منجم الدوله ها در مقابل مترجم ـ مولفان، مدارس سنتی در برابر دارالفنون و ردّیه های سنتی در قبال مقالات ترجمه ای و تألیفی روزنامه های جدید، مواردی از این دست بودند که عصری جدید را در موضوع مدرنیته علمی برای ایران رقم زد. تلاش گروه های اجتماعی در دو عرصه مذکور فضای چالش آمیز علمی و عقیدتی را به وجود آورد که در قالب ترجمه های علم جدید و رساله های سنتی قابل بررسی است. این مسائل به عنوان تقابل ستاره شناسی جدید و قدیم و در جریان ترجمه علوم جدید در عصر ناصری (1313 ـ 1264 ق)، موضوع مقاله حاضر بوده است. در این بررسی ضمن مطالعه محتوای متون ترجمه شده و متون ستاره شناسی متعلق به گفتمان سابق که رویکرد غالب عصر قاجار هم بوده است، به چالش هایی پرداخته می شود. در این بررسی، روش تحقیق تاریخی است و با اتکای به منابع خطی چاپ شده در موضوع مقاله در جهت کشف روابط علِّی بین شرایط تاریخی و رویکرد اندیشگی دو طیف مقابل و متضاد موافقان و مخالفان علم و روش علمی جدید بوده است.

ترجمه منابع آثار و تألیفات از زبان های اروپایی در دوره قاجار یک داد و ستد فرهنگی، علمی و تجربی بود که بر نگرش، جهان بینی و فرهنگ و معارف گروه های فعال اجتماعی ایران تأثیر زیادی داشت. در این فرآیند، رابطه زبان و فرهنگ در ترجمه به عنوان یک اصل مهم در مطالعات فرهنگی، نقش اثرگذاری در شکل گیری گفتمان میان متن مبدأ و ذهن و فرهنگ خالقان جدید (مترجمان) در جامعة ایران داشته است. آنچه که باعث شده است تا فاصله فرهنگی میان متن ترجمه از متن اصلی کمتر شود به اهمیت نقش ترجمه و مترجم در انتقال فرهنگی و نسبت بین سیاست فرهنگی و ترجمه مربوط می شود. تأثیر فرهنگ در انتخاب اثر برای ترجمه کردن، انتقال و دگردیسی اسطوره های فرهنگی و مفاهیم علمی و اجتماعی، تعبیر نادرست و سوء برداشت های فرهنگی، عناصر فرهنگی ترجمه ناپذیر، سانسور فرهنگی، ترجمه و سلطه زبانی و نقش ترجمه فرهنگی در ساخت فرهنگی و تداوم هویت قومی، ملی و مذهبی از مسائل مهمی است که در ترجمه های دورة قاجار قابل بررسی و ارزیابی است. دوره قاجاریه از جهت رشد ترجمه کتاب های اروپایی حائز اهمیت است. مقدمات ترجمه و چاپ کتاب در روزگار عباس میرزا و میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی فراهم آمد و بعدها تشکیل دارالترجمه دربار و دارالفنون باعث شد ترجمه و نشر رونق بیشتری یابد. در این دوره کتاب های بسیاری چاپ و منتشر شد. علاوه بر کتاب های علمی، نظامی، فلسفی و اقتصادی تعداد زیادی کتاب های تاریخی نیز ترجمه و انتشار یافتند. با وجود این، اگرچه اقدام به ترجمه در زمینه دانش های نوین اروپا برای یافتن راهی بوده است که بدان وسیله ایران را به کاروان تمدن و دانش نوین جهانی پیوند دهد و درهای جدید از علم و معرفت را بر روی ایرانیان بگشاید، اما این مسأله دارای معایب و نقایصی نیز بود که شناسایی این معایب حائز اهمیت است.

سیاق به عنوان مبنای اصلی ساخت کلام نقش عمده ای در فهم مراد متکلم دارد. از همین رو سیاق، مطمئن ترین و مهم ترین ابزار مفسر و مترجم برای فهم آیات قرآنی است. ازاین رو، فهم آیات بدون توجه به جهت گیری کلی آیات و سیاق و آهنگ جملات، جز لغزش و دوری از مقصود قرآن نتیجه دیگری ندارد. اهمیت این امر هنگام ترجمه برخی واژگان و اصطلاحات مشکل در قرآن بیشتر آشکارتر می شود. واژه «أنّیٰ» از جمله این واژگان است که در بیست و هشت آیه از قرآن به کار رفته است. در ترجمه هجده مورد تقریباً اختلافی نیست؛ اما در ده مورد دیگر، بسیاری از مترجمان قرآن لغزیده اند؛ به طوری که در ترجمه آیه 223 بقره، پنج دسته ترجمه مختلف دیده می شود که بیشترین نقد و بررسی را در این تحقیق به خود اختصاص داده است. این پژوهش درصدد است تا از طریق بازکاوی دقیق موارد استعمال «أنّیٰ» در قرآن؛ معنای دقیقتر این واژه را در موارد اختلافی؛ با توجه به نظر لغویین، نظماهنگ آیات قرآن، و مخصوصاً سیاق آیات و جملات، دیدگاه های مفسران و فقها و روایات رسیده از اهل بیت‰ مشخص نماید

در طول تاریخ، هیچ نوشته و کتابی مانند قرآن، در کانون توجه جوامع بشری نبوده و مورد ترجمه، شرح و تفسیر واقع نشده است. نگاهی گذرا به ترجمه های قرآنی گویای آن است که اختلاف و ناهمگونی بسیاری در جای جای این ترجمه ها دیده می شود. مسلمانان در همه جای دنیا، با قرآنی واحد و متنی یکسان سر و کار دارند؛ اما در ترجمه قرآن، با صدها متن و محتوای گوناگون روبرو هستند. بررسی عوامل و زمینه های ناهمسانی ترجمه های قرانی، ما را به دو دسته عوامل برون متنی و درون متنی رهنمون می سازد. مراد از عوامل درون متنی، اموری هستند که ناشی از ویژگی های ذاتی و درون متنی قرآن کریم بوده و موجب ناهمسانی و گونه گونی ترجمه های قرآنی شده اند. عواملی مانند وجود متشابهات، مجازهای گوناگون همچون کاربرد جمله انشایی در معنای خبری و نام بردن از شیء با نام گذشته اش و نیز انواع مجملات در قرآن همچون اشتراکات لفظی، احتمال ارجاع یک ضمیر به مراجع متعدد، احتمال عطف یا استیناف در واو و... . از تاثیر اینگونه عوامل در ناهمسانی ترجمه های قرآنی که برخاسته از ویژگی های درونی قرآن کریم بوده، گریزی نیست. به خلاف عوامل بیرونی که تا حد بسیاری قابل کنترل و تحدید بوده و در این راستا می توان ترجمه های قرآنی را به یکدیگر نزدیک کرده و از تشتّت محتوایی آنها جلو گیری نمود. این نوشتار ضمن جداسازی عوامل و زمینه های درونی و برونی این امر، به علت گستردگی دامنه بحث، صرفا به بررسی عوامل درون متنی ناهمسانی ترجمه های قرآن کریم پرداخته است.

ترجمه، بازسازی یک کلام در زبان دیگر است، به طوری که تمام معانی و مقاصد صاحب کلام در زبان مقصد بازگو شود. از این رو، متن ترجمه، آیینه تمام نمای متن اصلی است. مهم تریم مسئله در ترجمه، رعایت اصلی است که مترجم برای جایگزنی معادل واژه ها باید در دستور کار خود قرار دهد، به طوری که متن ترجمه، برابر و همسان متن مبدأ باشد. توجه به مؤلفه های مختلف معنایی واژه، امری کاملاً ضروری است. هرچند در پاره ای از موارد شاید نتوان عملاً به این مقصود دست یافت، اما باید برای یافتن نزدیک ترین و دقیق ترین معادل، نهایت تلاش خود را به کار بست. هدف از این مقاله، پاسخ به این پرسش است که آیا مترجمان کلام وحی، هنگام ترجمه به اجزا و عناصر تشکیل دهنده و مؤلفه های معنای واژه های قرآن در فرایند ترجمه، توجه و دقت داشته اند و در ترجمه های خود، آن را منعکس کرده اند یا نه؟ از این رو، در این مقاله، نگارندگان ترجمه برخی از مترجمان را بر اساس کتب لغت و تفسیر نقد و بررسی می کنند. بررسی ترجمه های ارائه شده بر اساس هفت واژه قرآن کریم از برخی آیات کلام وحی، نشان دهنده نبود توجه کافی مترجمان به اصل واژه یابی دقیق و نیز لحاظ نکردن مؤلفه های معنایی زبان مبدأ است. همچنین، عموم مترجمان از لایه ها و طبقات معنایی که در الفاظ کلام وحی نهفته است، غفلت ورزیده اند.

واژه های «خَرَصَ» و «ظنّ» از جمله کلماتی هستند که در تعدادی از آیات هم نشین و در معنا مترادف دانسته شده اند. پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی معنای این دو واژه در قرآن بپردازد، بنابراین با معناشناسی این دو واژه و تحلیل سیاق و بافت آیات قرآن، معنای این دو کلمه تبیین و در نهایت تمایز بین آن دو ارائه می شود. یافته های تحقیق بیانگر این است که اصل معنای واژه «خَرَصَ» تخمین و حدس است و در زبان عرب در مورد تخمین خرماهای نخل به کار می رود. در صیغه مبالغه (خراص) به معنای کسی است که در تخمین خود اقوال مختلف دارد که آن اقوال پایه و اساسی ندارند. مترجمان فارسی آن را به معنای دروغ، گمان، پندار، تخمین، بیهوده بافتن، یاوه گویی، بیان کردن نادرست، فراموش کردن سخنان الهی و تابع نفس شدن، گزافه، افترا، حدس، بی ربط گو معنا کرده اند و بر هرکدام از آن ها (به جز تخمین و حدس)، نوعی نقد وجود دارد که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است و معنای صحیح واژه «ظن» همان گمان است و در آیاتی که آن ها با هم آمده اند، در واقع ابتدا از عقیده و سپس از بیان آن عقیده سخن گفته شده است.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران، قلمرو نشر کتاب و ضوابط حاکم بر آن را دگرگون کرد. علی رغم توجّه پژوهشگران به برخی ابعاد نشر کتاب، به ضوابط نشر کتب تألیفی و ترجمه ای توجّه نشده است. بر همین اساس، این پژوهش به بررسی ضوابط حاکم بر نشر در ایران اختصاص یافته است. تلاش شده زوایای مختلف این ضوابط نشان داده شده و پیامدهای آن تبیین شود. برای این کار، علاوه بر بررسی ضوابط مربوط، نظر مترجمان و ناشران را از طریق مصاحبه جویا شدیم و در چارچوب روش تحلیل مضمون، تحلیل کرده ایم. یافته ها نشان می دهد که گذر از ممیزی های سلیقه ای از مسائل و دغدغه های اصلی مترجمان و ناشران است. شفّاف نبودن ضوابط باعث شده ممیزان در ارزیابی کتاب ها به تفسیر روی آورند، نایکدستی در برخورد با کتاب ها به ویژه ترجمه ها دیده شود و نارضایتی برخی از مترجمان و ناشران را به همراه داشته باشد.

هدف: هدف اصلی این پژوهش کشف محتوای موضوعی کتاب های منتشر شده و مقالات کتابداری و اطلاع رسانی در ایران در سال 1390 است. روش پژوهش: این پژوهش به روش کتاب سنجی و تحلیل محتوا بر روی کلیه کتب تخصصی و مقالات نشریات کتابداری و اطلاع رسانی با درجه علمی- پژوهشی منتشره در سال 1390، شامل 78 کتاب منتشر شده و 247 مقاله به چاپ رسیده، انجام گرفت. گردآوری اطلاعات از طریق کتاب شناسی ملی ایران، بانک اطلاعاتی خانه کتاب ایران، بانک اطلاعات نشریات کشور، فهرست انتشارات ناشران مختلف انجام گرفته و تحلیل های آماری با استفاده از نرم افزار Spss صورت پذیرفته است. یافته ها: نتایج حاصل از تحلیل آماری داده های پژوهش نشان داد، بیشترین پوشش موضوعی کتب به مقوله کتابداری و اطلاع رسانی مربوط بوده و در نشریات به فناوری اطلاعات و ارتباطات اختصاص دارد. نتیجه گیری: نتایج همچنین نشان می دهند 69 درصد کتاب ها و 62 درصد مقالات نشریات را متخصصان مرد و مابقی حاصل تلاش فرهیختگان زن در این رشته است. همچنین میان مقالات و کتب تألیفی و ترجمه ای از نظر کمی تفاوت معنی داری وجود دارد.  

بخش قابل توجهی از واژگان عربی را لغاتی که اشتراک لفظی دارند، تشکیل می دهد . از جمله مشترکات لفظی، بحث واژگان متضادی هستندکه دو معنای متقابل دارند؛ مانند واژه «شراء» که بر «فروختن» و «خریدن» اطلاق می شود. طبیعی است که مقصود گوینده، یکی از دو معنای متقابل است که می توان با توجه به بافت جمله، سیاق کلام و قرائن موجود، مراد گوینده را به دست آورد. یکی از بحث های مهم در فهم، ترجمه و تفسیر دقیق آیات قرآن کریم بررسی واژگان اضداد است که از عوامل و اسباب پیدایش این واژگان می توان به وضع لغوی، تداخل لهجه ها، تطور لغوی، وام گیرى از زبان هاى دیگر، اسباب بلاغی، عوامل صرفی و ... اشاره کرد.در خصوص وجود یا عدم وجود اضداد و منشأ پیدایش آن ها میان علمای لغت اختلاف نظر وجود دارد. در مقاله حاضر این اختلاف نظر تبیین شده و چند نمونه از واژگان اضداد در آیات قرآن بررسی و به تأثیرپذیری یا عدم تأثیر آن در ترجمه های مترجمین پرداخته شده است. به عنوان نمونه در بررسی های انجام شده در آیه ﴿فَرَاغَ إِلَى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ﴾(ذاریات/ 26 ) عبارت «راغ» در ترجمه الهی قمشه ای «رفت» و در ترجمه مکارم شیرازی «بازگشت» ترجمه شده است. بنابراین مترجمان از هر دو معنای متضاد استفاده کرده اند و هر کدام یک وجه معنا را ترجیح داده اند.

ضمایر گوناگونی در قرآن کریم وجود دارد که این امر دشواری امر ترجمه کتاب هدایت را دوچندان می کند؛ زیرا مترجم نیازمند دقت و توجه بیش تری در ترجمه مرجع ضمیر می شود. به دلایلی چون عدم آگاهی کافی مترجمان از زبان عربی و یا عدم توجه کافی آنان، شاهد بروز اختلافاتی میان مفسران و مترجمان در تعیین مرجع ضمیر هستیم. تعیین مرجع ضمیر، امری مهم در حیطه ترجمه بوده و تشخیص صحیح آن، کمک شایانی به ترجمه این کتاب آسمانی می کند. در قرآن کریم ضمیرهای مختلفی بنا به دلایل بلاغی و صرفی و نحوی به کار رفته و مترجمان در تعیین مرجع ضمیر، در برخی از موارد با هم اختلاف نظر داشته و هر کدام ضمیر را به مرجع خاصی اختصاص داده اند. در این پژوهش سعی بر آن است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای، به بررسی مهم ترین موارد اختلافی تعیین مرجع ضمیر در ترجمه های آقایان مکارم شیرازی ، رضایی و صفوی از قرآن کریم پرداخته شود. مهم ترین هدف این پژوهش، کشف نقاط اختلافی در این سه ترجمه، با کمک علم تفسیر است.