مناظره ها

بررسی و تحلیل پیامدهای حضور امام رضا (ع) در خراسان از ابعاد گوناگون درخور توجه است. حضور با برکت امام در خراسان با تأثیرهای مهم اجتماعی سیاسی و به خصوص فکری و فرهنگی همراه بود. شاید در کنار بررسی عوامل گوناگون عزیمت امام به خراسان و نیز تأثیر و اهمیت نقش ولایتعهدی امام، محققان کمتر به نقش فرهنگی و فضای علمی عصر امام پرداخته اند. از این رو، تأثیر حضور امام به لحاظ فرهنگی و تأثیری که در آزاداندیشی علمی مرو از خود برجای گذاشته اند، سؤال اصلی این نوشتار است. در این نوشتار تلاش شده با تبیین جایگاه مرو در دوره های گذشته به سابقه علمی و فرهنگی ام القرای خراسان پرداخته شود. شناخت این موقعیت به همراه توسعه علمی و فضای آزاداندیشی مرو بهترین فرصت برای امام رضا (ع) بود تا با ابراز عقاید و دیدگاه های محکم شیعی، نقش فرهنگی خود را در هدایت جامعه اسلامی تبیین کنند. ایجاد فضای علمی و اعتقادی آزاد در مرو برای اولین بار در تاریخ حکومت عباسیان (132 تا 656 ق) نشان داد که چگونه اندیشه ها و تعالیم شیعی می تواند بر مبنای استدلال و منطق، برتری خود را در مقایسه با دیگر مکاتب فکری و فقهی ثابت کند.

امروزه آزاداندیشی به عنوان مطالبه ای عمومی مطرح است. از این رو برای ترویج آن در نظام جمهوری اسلامی ایران نیازمند الگو و تباری معین و مشخص هستیم. سؤال اصلی این است که آیا در سیرة اهل بیت (ع) که به نوعی الگوی مبنا برای نظام جمهوری اسلامی ایران است می توان به شیوه و تبار معینی از آزاداندیشی رسید؟ سیرة رضوی به دو دلیل این الگو را در اختیار ما قرار می دهد. حیات فکری و سیاسی امام رضا (ع) باعث شده تا ایشان از روش و الگوی آزاداندیشی برای ترویج معارف اهل بیت (ع) بهره گیرند. از طرف دیگر روش مناظره ها به عنوان متن الگوی آزاداندیشی، خود زمینه ساز ترویج و نشر معارف اسلام شده است. به نظر می رسد تشابه وضعیت جامعة امروز با جامعة معاصر امام رضا (ع) نیز می تواند دلیل دیگری بر کاربردی بودن نوشتار حاضر باشد. در این مقاله با استفاده از روش مطالعات درون دینی و بررسی کتابخانه ای و همچنین با مراجعه به متون اصلی تلاش شده تا به سؤال مطرح شده پاسخ داده شود.

اعتقاد به وجود خداوند، عمومی ترین سؤال ذهن بشر و اساسی ترین رکن اعتقاد دینی است. در منابع اسلامی، دلایل متعددی برای وجود خداوند ارائه شده است و فلاسفه نیز برهان های مختلفی در این زمینه مطرح کرده اند. امام رضا (ع) در مناظره های مختلف خود با عمران صابی، جاثلیق، سلیمان مروزی و مرد زندیق در مرو، دلایلی برای وجود خداوند برشمردند. این مقاله با تحلیل فرمایش های امام (ع) در آن مناظره ها، به دنبال اشاره های احتمالی ایشان به برهان های اثبات وجود خداوند است. براساس نتایج بررسی حاضر، برهان های حدوث، حرکت، نظم، امکان و وجوب و صدیقین از برهان های مورد اشارة امام (ع) بودند. حتی بعضی از عبارت های مورد استفادة ایشان طوری بیان شده اند که به اعتبار گوناگون، ناظر بر برهان های مختلف است.