ملامتیان

در سده سوم هجری، مقارن با روی کار آمدن حکومت سامانی در خراسان بزرگ، جریانی زهدگرا به نام ملامتیه در نیشابور شکل گرفت که به دلیل تفاوت های بنیادین با صوفیه و کرامیه در آداب و رسوم، مشهور شد. مخالفت ملامتیان با خرقه پوشی، تأسیس خانقاه، سماع و تشویق به فعالیت های اقتصادی، آن ها را از صوفیه و کرامیه تمایز بخشید و گسست معرفتی را نشان داد که پیش از آن در عرفان اسلامی سابقه نداشت. آموزه های کانونیِ ملامتیان در زمینه کسب و کار و همچنین اجتماع گرایی، زمینه را برای رشد و شکوفایی ایشان در بستر فضای شهری و تجارت پیشه و پویای نیشابور آن روزگار، فراهم کرد. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و رویکرد تبارشناسانه قصد دارد تعارض این آموزه ها را با صوفیه آشکار و مهمتر از آن، همسویی خواستِ دانایی در ملامتیه را با خواست قدرت در معنای فوکویی، بررسی کند.

در میان عقاید و آداب کلبیان یونانی و پاشُپتیان از فرق شیوایی هند مشترکاتی قابل توجه است که محققان از آنها یاد کرده اند. گاهی می توان مانند این عقاید و آداب را در بین ملامتیان نیز یافت. این نوشته، ضمن شرح مختصر این مشترکات، دعوتی است به تحقیق دربارهٔ تأثیر احتمالی عقاید این فرقه هندی بر ملامتیه و قلندران نخستین.  

کتاب تصوف و سیاست در متون منثور تا پایان قرن چهارم هجری، نوشته مهدی حیدری، مجموعه ای از هشت مقاله دوباره منتشرشده با ویرایشی نو، زیر لوای نظریه وحدت و کثرت است. فصول کتاب با نظریه ای شکننده، غیر تاریخی و برمبنای مفهوم استعلاییِ وحدت و کثرت بنا شده است. هدف نویسنده بررسی تأثیر نظریه مذکور در مناسبات چند سویه دنیوی صوفیان با سیاست بوده است. انتخاب فرضیه ضعیف به همراه بی روشی، نویسنده را از بستر و بافت تاریخی دوره کرده و موجب زمان پریشی و مکان پریشی در متن شده است. حیدری همچنین با نقل افراطیِ روایت های ترجمه نشده عربی، خوانش کتاب را برای مخاطب عادی ناممکن کرده است. برخی از تعمیم های خطا در دسته بندی صوفیه از اشتباهات برجسته ای ا ست که به اثر مذکور، آسیب جدی وارد کرده است. در این نوشته سعی برآن است تا عیار کتاب، خصوصا در بُعد طبقه بندی متفاوت گروه های عرفانی جهان اسلام، نقد و بررسی شود.

پژوهشگران معاصر به بنیادهای فکری جریانات معنوی اسلام در موضوعاتِ مرتبط با حیات مادی و شیوه های زندگی دنیایی کمتر توجه کرده اند. کسب و کار، از جمله این مقولات است که در دوران معاصر اهمیت ویژه ای یافته و از قضا، در معنویت اسلامی نیز به ابعاد اخلاقی و معنوی آن توجه شده است. ملامتیان خراسان که از اصیل ترین گروه های معنویت گرای ایرانی در دوران اسلامی اند، نگرشی ویژه به کسب و کار به مثابه امری معنوی داشته اند. توجه به مبانی فکری و شیوه عملی برجسته ترین نمایندگان اهل ملامت (حمدون قصار، ابوالحفص حداد و عثمان حیری)، با روش تحلیل متنی، نشان می دهد که تأکید آنان بر ملامت نفس و در پی آن، پنهان داشتن سلوک و مبارزه با ریاکاری، سبب نقد آنان از کسانی شده که به بهانه زهد و توکل، بر ترک کسب و کار توصیه می کرده اند. اندک گزارش های موجود نشان می دهند که اهل ملامت هم در عرصه نظر و هم در عرصه عمل، کار را وسیله ای برای رشد باطن و مبارزه با نفس می دانسته اند. در نظر آنان، کار بهترین راه برای کسب روزی حلال است و با پرداختن به آن، علاوه بر خوارداشتن نفس، سالک از سقوط در دام ریاکاری رها می شود و اینکه، کار نه تنها با دو آموزه توکل و فقر منافات ندارد، بلکه، چون یکی از بهترین راه های اخفای سلوک است، پرداختن به آن ضروری است.

تصوف در خراسان بزرگِ سده های پنجم و ششم توانست با تکیه بر آبشخورهای فکریِ ممتاز و متمایز از جنبش زهاد در عراق، سرآغاز تحولی عمیق در تاریخ معارفِ باطنیِ جهان اسلام و تولید مکتوبات صوفیانه شود. جایگاه ایالت خراسان و تنوع اقلیت های دینی، به شکوفایی تصوف در این سرزمین، کمک بزرگی کرد. شیوخ خراسانی با یاری گرفتن از مرام های کهنی هم چون جوانمردی، ملامتی، عیاری و قلندری که در این خطه وجود داشت، به باروری هر چه بیشتر تصوف یاری رساندند و آن را از پیله تنگِ معرفتی کناره و خاموش و تکیه بر زهد سرسختانه، هم چنان که در عراق بود، به جریانی قدرتمند تبدیل کردند، شرایطی که پیش از آن وجود نداشت. یافته های این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی-  تحلیلی است، نشان می دهد که تصوف خراسان از سنن مستقل ملامتی، قلندری، عیاری و ... برای گسترش اقتدار خود استفاده و نهایتاً با حذف استقلال اندیشه های مزبور، آنها را در خود هضم کرده است.