غفران

«مغفرت» از شئون ربوبیت است و همگان بدان چشم امید دارند )بقره/285). این واژه در زمره واژگان پرکاربرد و بحث برانگیز قرآنی است و در نظام قرآنی در ارتباط با کلمات دیگر، صبغه معناشناسانه ویژه ای می یابد.طیف وسیع آیات غفران و عدم تبیین دقیق حوزه معنایی این واژه، سبب شده برخی گناهکاران به خود وعده آمرزش دهند؛ حال آنکه این ادعا باطل است و امیدواری به مغفرت الهی، مستلزم وجود زمینه هایی است که باید در رفتارهای انسانی انعکاس داشته باشد. بنابراین ضرورت دارد ماهیت عناصری که شبکه معنایی «مغفرت» را تشکیل می دهند مورد بازشناسی قرار گیرد. نوشتار حاضر به منظور ارائه تصویری از جایگاه « مغفرت» در قرآن کریم، ضمن استخراج کانون های کاربردی «مغفرت»، در پی پاسخگویی به این سوال است که مطابق آیات قرآنی ، کدامیک از واژگان با «مغفرت»، بر محور همنشینی، دارای رابطه معنایی و یا تقابل معنایی هستند؟بررسی واژه های همنشین «مغفرت» در قرآن حکایت از آن دارد که این واژه در کانون ارتباط پیامبران، فرشتگان و نیز گناهکاران با خدا ، همچنین در کانون ارتباطات میان فردی ظهور یافته است. از رهگذر تحلیل کاربردها و استخراج مفاهیم همنشین مشخص شد که از یک سو مفهوم مغفرت با مفاهیم ارزشی همچون ایمان، تقوا، توبه، خشیت، صبر، رحمت و عدم اصرار بر گناه دارای رابطه معنایی می باشد. از سوی دیگر این واژه با مفاهیم ضد ارزشی همچون شرک، استکبار، کفر، عذاب و خسران دارای تقابل معنایی است.

واژگان در قرآن کریم تنها و جدای از یکدیگر به کار نرفته اند و معنای محسوس و ملموس خود را دقیقاً از مجموع دستگاه ارتباطی که با هم دارند به دست می آورند. مطالعه حاضر در پی آن است که با بهره گیری از رویکرد معناشناسی زبانی به مفهوم «تکفیر» بپردازد. در گام اول ضمن بررسی معنای لغوی، اصطلاحی و مشتقات این مفهوم، به مفاهیم هم نشین و جانشین آن نیز پرداخته می شود تا در سایه آن به مؤلفه های معنایی «تکفیر» دست یافته شود و در گام دوم حوزه های معنایی «تکفیر» بررسی خواهد شد.برآیند بررسی مفاهیم هم نشین و جانشین «تکفیر» حاکی از آن است که میان مفهوم «غفران» و «تکفیر» رابطه معنایی برقرار است. براین اساس «غفران» می تواند جانشین «تکفیر» در نظر گرفته شود. از میان مؤلفه های مشترک «تکفیر» و «غفران» می توان به ایمان، عمل صالح، توبه، تقوا، جهاد و هجرت اشاره کرد. همچنین علاوه بر مفهوم غفران، مفاهیم اصلاح، اذهاب، عفو و محو نیز با مفهوم «تکفیر» در یک حوزه معنایی قرار دارند.

معناشناسی، دانش بررسی و مطالعه معانی در زبان های انسانی است، که بطور کلی به بررسی ارتباط میان واژه و معنا می پردازد. در حوزه معناشناسی، معنا به دو بخش معنای حقیقی یا مرکزی و معنای حاشیه ای یا ضمنی تقسیم می گردد. با توجه به رشد مطالعات این حوزه در علوم مختلف، می توان از نمود گسترده آن در میان واژه های کلام وحی بهره جست. یکی از گروه های معنایی در قرآن کریم، که از این نظر اندکی مغفول مانده است، واژگان حوزه غفران می باشد. پژوهش حاضر بر آن است که در قالب روش توصیفی تحلیلی به بررسی معناشناسی واژه غفران و مشتقات آن و همچنین دیگر واژگان این حوزه مانند عفو، صفح، تکفیر، تبدیل، اذهاب و ... پرداخته و از طریق تفاوت معنا به علت گزینش یک لفظ و رد دیگر الفاظ این حوزه در قرآن کریم پی ببرد. رهیافت حاصل از پژوهش آنکه، در عفو مراد طلب بخشش، در صفح بخشش بدون ملامت و به همراه روی خوش، در غفران بخشش به همراه لطف و رحمت که همان پوشاندن خطاست و در تکفیر که بالاتر از مغفرت و اعم از آن است، افزون بر پوشاندن، محو کردن را نیز به همراه دارد.

تبیین عقلانی آموزه های دینی سهم به سزایی در دفاع از دین و تثبیت و تعمیق باورهای دینی دارد. آموزه توبه از جمله باورهای دینی است که نیازمند تبیین عقلی می باشد. توبه از آموزه های مهم ادیان و بسیار مورد توجه دین مبین اسلام است. عمده مباحث در باب توبه ناظر به بُعد اخلاقی و اجتماعی توبه است، اما کمتر به این آموزه از منظر عقلی و با رویکرد کلامی نگریسته شده است. از جمله مباحث کلامی در باب توبه، چیستی و چگونگی توبه در نسبت آن به خداوند است. توبه انسان به معنای بازگشت از گناه و بازگشت به خدا می باشد، اما توبه خداوند که در آیات و روایات فراوان به چشم می خورد می تواند چه معنایی داشته باشد؟ آیا این اسناد حقیقی است؟ آیا توبه خداوند را هم می توان به معنای بازگشت دانست؟ در صورتی که این گونه باشد، معنای بازگشت خداوند چیست؟ آیا نسبت بازگشت به خدا مستلزم تغییر در اراده الهی نخواهد بود؟ در این نوشتار، پاسخ پرسش های مذکور با روش توصیفی، تحلیلی و با بررسی چیستی توبه و کاربرد آن در مورد خداوند با محوریت دیدگاه علامه طباطبایی پیگیری شده است و بر این اساس، تبیینی عقلی از این آموزه اسلامی ارائه شده است.  

یکی از مباحث کلامی مهم مسئله عصمت پیامبران است. این مسئله باعث گردیده است که اقوال متعددی نزد فریقین مطرح گردد. می توان یکی از دلایل تضارب آرا در این موضوع را آیاتی نظیر آیه دوم سوره مبارکه فتح عنوان نمود که به ظاهر، گناه را به رسول اکرم(ص)نسبت می دهد. این مهم موجب شد که دانشمندان اسلامی در رابطه با این آیه شریفه و معنای ذنب مواضع متفاوتی داشته باشند؛ به طوری که مشخصاً گناه را از ساحت قدسی رسول اعظم مبرّا دانسته، آن را به وجوه متعددی از قبیل 1. آمرزش گناه امت و شیعیان امت با شفاعت رسول اکرم؛ 2. رفع نگرانی های حضرت نسبت به آینده؛ 3. رفع وخامت پیامد رسالت و دفع قدرت حرب مشرکین؛ 4. کینه مشرکان نسبت به رسول اکرم(ص)؛ 5. تبعات و پیامدهای رسالت رسول اکرم(ص) ، معنا کرده اند. در مقابل این تفسیر، وجوهی دیگر اقامه شده است که ضمن تأیید صدور گناه از حضرت رسول یا ترک اولی به حضرت رسول نسبت داده اند و چنین اذعان کرده اند که مسئله عصمت انبیا صِرفاً در محدوده دریافت و ابلاغ وحی است و حتی انبیا هم می توانند دچار خبط و خطا گردند. با تحلیلی که در این جستار صورت گرفت می توان بیان کرد که بهترین قول درباره معنای ذنب در آیه مزبور، معنای مرتکز آن نیست، بلکه همان تبعات و پیامدهای رسالت رسول اکرم معنای ذنب خواهد بود.

عفو، به معنای گذشت از اشتباه خاطی و چشم پوشی از گرفتن انتقام باوجود داشتن قدرت آن و غفران به معنی پوشاندن گناه و خطا به کار رفته است. در بسیاری از ادیان توحیدی بر بخشش تأکید فراوانى شده؛ اسلام و مسیحیت نیز در متون مقدس به این بحث توجه ویژه ای داشته اند. در این پژوهش با روش اسنادی و مطالعه کتابخانهای به توصیف، تحلیل و تطبیق روش، معانی و مصادیق عفو و غفران در دو کتاب مقدس و زمینه های اشتراک و افتراق این موضوع پرداخته شده است. حاصل آنکه مراتب عفو و غفران در قرآن کریم به صورت امر و توصیه خطاب به پیامبر (ص) و مسلمانان بوده و در اناجیل به صورت توصیه تنها خطاب به مردم می باشد که در هر یک از دو کتاب شامل گروهی با شرایط متفاوت خواهد شد. در عین حال، دو کتاب مقدس، از روشهای مشابه و متفاوتی برای دعوت مردم به عفو بهره گرفته اند.

یکی از مبانی کلامی مطرح در میان مفسران مسلمان، مسئله عصمت پیامبران است. ظاهر متشابه برخی آیات قرآن کریم با این مبنا، ناسازگار می نمایاند. ازجمله مهم ترین این آیات، آیاتی است که واژه «ظلم» و غفران آن را درباره برخی پیامبران مطرح می کنند. سؤال اصلی این است که با توجه به مبنای عصمت، چه راهکار تفسیری و تأویلی برای تبیین و رفع تشابه این گونه آیات وجود دارد؟ و این تفسیر و تأویل، چگونه در ترجمه آیات، قابل بازنمایی است؟ اکثر ترجمه های قرآن بدون توجه به تفسیر و تأویل و تنها بر اساس معنای اصطلاحی واژگان، به ترجمه این دست آیات اقدام کرده اند که در بیشتر موارد، علاوه بر عدم موفقیت در رفع تشابه آیه، بر تشابه آن نیز افزوده اند. این آیات درباره سه پیامبر بزرگ خدا یعنی حضرت آدم (ع)، حضرت موسی (ع) و حضرت یونس (ع) نیز مطرح است که در این مقاله کوشش شده به روش تحلیلی- توصیفی، با عدول از مفهوم اصطلاحی «ظلم» و «غفران» و مراجعه به ریشه واژگان و نیز با توجه به فضای سیاق این آیات، ترجمه ای دقیق بر اساس رویکرد تفسیری منطبق با مبنای کلامی عصمت، ارائه شود. نتیجه حاصل از این پژوهش، آن است که به نظر می رسد، یکی از مهم ترین راهکارها برای رفع تشابه آیات متشابه، رجوع به مفهوم لغوی واژگان باشد که در تفسیر و ترجمه صحیح آیات متشابه بسیار مؤثر خواهد بود.