مفهوم حکمت

تفسیر حکیم ترمذی، مفسر، صوفی، فقیه، و حکیم سده 3ق، بر جای نمانده است. با این حال، در آثار گوناگون او بحث های تفسیری فراوان را می توان یافت. به یک معنا حتی می شود گفت عمده این آثار تفاسیری بر آیات مختلف قرآن هستند. اثرگذاریِ وی در شکل گیری و تکاملِ آموزه های صوفیانه، شناخت آرای تفسیری و روش او برای فهم قرآن را ضروری می کند؛ هم چنان که رویکرد ویژه وی به حکمت و اندیشه ها و علوم باستانی رایج در ماوراء النهر نگاه او به جایگاه علوم بشری در فهم دین، و سر آخر، پیش گامی اش در تفسیر موضوعی قرآن و نظریه پردازی برای تأویل نیز مستلزم همین هستند. وانگهی، فهم قرآن از نگاه وی دو ساحت مختلف را در بر می گیرد: ظاهر قرآن و باطنش، که شناخت هر یک از این دو محتاج کاربرد روشی متفاوت از دیگری است. بناست که در این مطالعه فقط روش وی را برای فهم ظاهر قرآن بکاویم؛ یعنی همان که در ادبیات حکیم ترمذی «تفسیر» خوانده می شود و با «تأویل» یا روش فهم باطن قرآن تقابل آشکاری دارد. بدین منظور، کوشش های وی برای فهم قرآن را در سطوح مختلف الفاظ، عبارات، سوره ها، و کل قرآن به مثابه متنی واحدْ بازشناسی و نوآوری هایش را در این زمینه ها مرور خواهیم کرد؛ هم چنان که بر شیوه های او برای تفسیر موضوعی قرآن کریم تأکید می ورزیم و بدان ها نظری ویژه خواهیم داشت.