خانه ادریسی ها

تزلزل بنیاد خانواده ایرانی در دوره معاصر، موضوعی است که توجه نویسندگان رمان ایرانی را به خود جلب کرده است. این مقاله، این موضوع را با رویکردی تطبیقی پی می گیرد و به مقایسه دو رمان «سمفونی مردگان» اثر عباس معروفی و «خانه ادریسی ها» اثر غزاله علیزاده می پردازد و سیر متلاشی شدن خانواده های ایرانی را به عنوان پدیده ای فراگیر و اجتماعی بررسی و تحلیل می کند. مرور اجمالی بر بسیاری از رمان های معاصر فارسی نشان می دهد که تعداد زیادی از آنها به مسأله خانواده توجه نشان داده اند و آن را به عنوان یک مضمون اجتماعی و واقعیتی بزرگ متأثر از فرایند تجدّد زدگی در صدر عنایت خود قرار داده اند. و تدقیق در این دو رمان نشانگر آن است که نویسندگان این دو اثر، در زمانی متفاوت (یکی دهه شصت و دیگری دهه هفتاد) به ارائه آن می پردازند. در این مقاله، ضمن نقد دو رمان با شیوه تحلیلی توصیفی مضمون اجتماعی خانواده و تحولات آن به عنوان عنصر مهم درون مایه داستان به صورت مقایسه ای تحلیل و بررسی شده است. یافته مقاله حاکی از این است که رمان علیزاده در طرح مسئله و پردازش زوایا، طرح و روایت داستانی همچون اثر معروفی با تفاوت هایی در پرداختن مضمون اجتماعی موفق بوده است. زیرا علاوه بر اشتراک در مضمون محور بودن و پیام مسلط اجتماعی این دو اثر، می توان به تعدّد پژوهش های علمی و نقدهایی که درباره آنها و به ویژه در قالب پایان نامه های دانشگاهی و مقالات علمی وجود دارد نیز استناد کرد.

تلقی کریستوا از زبان، جسم و سوژه باعث شد وی جایگاه مهمی را در مطالعات ادبی، زبان شناسی و روانکاوی پیدا کند. وی با برداشت های خود از ذهنیّت و زبان، نگرشِ جدیدی از نشانه، معنا و معنازایی را در بطن سوژه و فرهنگ مطرح ساخت. کریستوا نشان داد که با در نظر گرفتن تاریخ و خودِ سوژه در دگرگونی های معنایی جهان، زبان صرفاً نمی تواند نظام نشانه ایی سوسوری باشد بلکه فراتر از آن به یک نظام پویای دلالتی مرتبط است که سوژه ناطق را در بطن میل درونی، صورتهای ذهنیتی و قلمرو ناخودآگاه نشان می دهد. کریستوا پردازش ساختار «زبان» و سوژه را وابسته به دو ساحت نشانه ایی و نمادین (سمبولیک) می داند که در بستر فرآیند معنازایی( signifiance ) خودنمایی می کنند. در این مقاله تلاش بر این است به بررسی لایه ها و ساختارهایِ معنایی در رُمان خانه اِدریسی ها نوشته غزاله علیزاده، نویسنده معاصر ایرانی بپردازیم، سپس به کمک آراء ژولیا کریستوا نمود و قلمرو این دو ساحت «نشانه و نمادین» را که به تولید «معنا» و پویاییِ آن در بستر اَشکال زبانی و نظام درونی روایت منجر می شود، نشان دهیم.

جنسیّت نویسنده و بازتاب عوامل برخاسته از جنسیّت در سبک نوشتاری و چگونگی شکل گیری روایت، تأثیر گذار است. هدف این پژوهش مقایسه شیوه روایت پردازی سال بلوا از آثار عباس معروفی و خانه ادریسی ها اثر غزاله علیزاده از همین منظر است. دلیل انتخاب این دو اثر علاوه بر جنسیّت متقابلِ نویسندگان، تأثیر گذاری قاطع و اثبات شده اکثر این عوامل بر کاربرد شیوه های نوشتار در شکل دهی به ساختار روایت آنهاست. علاوه بر این، وقایع هر دو رمان به موازات هم در بازه زمانی یکسانی روی داده اند و طرح مسائل مرتبط با زنان (نگرش زن محور) در زبان داستان هر دو رمان نقشی اساسی داشته است. براساس نتایج این جستار که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است، کاربرد سبک نوشتاری زنانه در ساختار روایی رمان سال بلوا، برای تطابق با ذهنیت زنانه قهرمان داستان، در تضاد با جنسیت نویسنده اش گسترش یافته و تفکر مردانه عباس معروفی در این زمینه تأثیر بسزایی نداشته است. رمان خانه ادریسی ها اگرچه در مجموع رمانی کاملاً زن محور است و تحقّق اهداف زن محورانه غزاله علیزاده را دنبال می کند؛ اما نویسنده در موارد معدودی ضمن رعایت اقتضای حال و محل با دوری جستن از کاربرد بعضی از ملزومات زنانه نویسی، متبحّرانه از شیوه های نوشتاری مردانه هم استفاده کرده است.

رمان «خانه ادریسی ها»، شناخته شده ترین رمان غزاله علیزاده است که از زمان انتشار آن درسال 1370 همواره مورد توجه منتقدان و خوانندگان ادبیات داستانی بوده است. این رمان که به شیوه رئالیستی نوشته شده، با رویکردهای گوناگون، شایسته بررسی و تحلیل است. مقاله حاضر مطالعه درونمایه آن را از منظر بازتاب و تقابل سنت و مدرنیسم به عهده گرفته و کوشیده است تا با روش توصیفی و تحلیلی محتوای آن را از جهت مواجهه  نویسنده با مقوله  سنت و تجدد  بررسی و تحلیل کند. یافته های مقاله نشان می دهد نویسنده ضمن به تصویر کشیدن تحول جامعه سنتی که خانه ادریسی ها نماد آن است، در لایه های درونی داستان در صدد ترسیم سیما و عملکرد نظام های توتالیتاریستی به عنوان نمادی از تجدد برآمده است. نویسنده با نثری روان و تهذیب یافته و با جزءنگاری رئالیستی سرنوشت شخصیت های داستان را در متن کشاکش های یک دوره درحال تحول به نمایش درمی آورد تا نشان دهد که راه یابی تجدد و پیدایش دگرگونی در جوامع سنتی بدون تحول و تکامل تدریجی این جوامع و در فقدان جریان های نیرومند روشنفکری می تواند به استقرار نظام های اقتدارگرای تمامیت خواه منتهی شود.

اسطوره از برجسته ترین مفاهیمی است که سبب بازآفرینی و نوآوری در آثار ادبی می گردد. رمان به عنوان یکی از کارآمدترین انواع ادبی معاصر نیز با اسطوره پیوند دارد. فضای برخی از رمان های ایرانی معاصر توان بالقوه ای در نمایاندن اسطوره ها و مفاهیم جادویی و ماورائی دارد و همین موضوع، عامل غنا و شباهت آن ها به رمان های رئالیسم جادویی آمریکای جنوبی شده که باور به وجود فضایی جادویی و اسطوره ای در کشورهای این منطقه، در آثار نویسندگانش جلوه گر شده است. با توجه به تأثیرپذیری رمان های این دو منطقه از کنش ها و مفاهیم اسطوره ای، پژوهش حاضر به واکاوی اسطوره ای رمان های خانه ادریسی ها از غزاله علیزاده و خانه اشباح از ایزابل آلنده به شیوه تحلیلی مقایسه ای می پردازد و روشن می سازد که توجه این دو نویسنده به بازآفرینی اسطوره های آفرینش و زمان و مکان اسطوره ای، همسان بوده با این تفاوت که جنبه های جادویی، شخصیت های ماورائی و اسطوره ای در رمان آلنده آشکارتر و ویژگی های قهرمان گرایانه و توجه به کهن الگوی زن زمین در خانه ادریسی ها نمود بیش تری یافته است.