ارتسام

در نظر ابن سینا، باری تعالی به همه اشیا، خواه جزیی باشند یا کلی، پیش از حدوث آنها علم دارد. این علم لازمه علم ذات به ذات بوده و از طریق علل و به سبب ارتسام صور موجودات در ذات، به آنها تعلق گرفته است. طرح نظریه ارتسام در علم الهی انتقادهای فراوان فلاسفه و متکلمان را به دنبال داشته است. این کوشش نشان می دهد ابن سینا خود از چنان ایرادهایی که بر یک قرائت اولیه از نظریه ارتسام وارد کرده اند، آگاه بوده است. او می کوشد ارتسام را چنان توضیح دهد که نتیجه آن تاثر ذات از غیر نباشد. در این نوشته، ضمن مرور بر دیدگاه های ابن سینا، نظر وی در عرصه مفهوم صحیح «ارتسام» بررسی می گردد.

یکی از دشوارترین مسائل فلسفی، چگونگی علم واجب تعالی به اشیا قبل از ایجاد آن هاست. حکما و عرفا دیدگاه های متفاوتی دارند. ابن سینا علم را قبل از ایجاد اشیا با نظریه صور ارتسامیه ای تبیین می کند که متأخر از ذات واجب تعالی هستند. ازآنجاکه دیدگاه وی بسیار دشوار است، برخی متأخرین تصور کرده اند منظور ایشان از علم ارتسامی، علم حصولی برای واجب است؛ برهمین اساس اشکالات متعددی بر آن وارد کرده اند. این پژوهش 1) این قرائت نادرست را پیراسته و ثابت می کند که مراد ابن سینا از صور ارتسامیه، اثبات علم حصولی برای واجب تعالی نیست، بلکه ایشان نیز به علم حضوری برای باری تعالی معتقد است؛ 2) می توان دیدگاه صور ارتسامیه را بر نظریه علم الهی در مرتبه حضرت ارتسام عرفا نیز تطبیق کرد.