عصر دوم عباسی

نقش همسران اهل بیت(ع) به دلیل جایگاه اجتماعی و پیوستگی آنان با امامان(ع)، یکی از نقش های کلیدی در تاریخ اهل بیت(ع) است. نقش سیاسی اجتماعی بانو حُدَیث، همسر امام هادی(ع)، به سبب شرایط ویژه عصر امامت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(ع) (عج)، از جمله موضوعات مهمی است که بازشناخت آن، افزون بر گشودن صفحه هایی نو در تاریخ اسلام، موجب شناساندن بانوان ناشناخته، ولی تأثیرگذار خواهد بود. تحقیق حاضر، با رویکرد تاریخی در صدد تبیین نقش های سیاسی و اجتماعی همسر امام هادی(ع) با توجه به شرایط تاریخی زمانه حیات اوست که با استفاده از منابع تاریخ عمومی و تاریخ اهل بیت(ع) و بخش های مغفول مانده در منابع، سامان یافته است. بر اساس یافته های این تحقیق، تحمل دشواری های ناشی از فشارهای روانی و سیاسی دستگاه خلافت عباسی و نیز مدیریت بحران درون خانوادگی برآمده از تزاحم و تنوع آرای فرزندان امام هادی(ع)، از جمله نقش های بانو حُدَیث در عصر امام هادی(ع) بود. در عصر امام عسکری(ع) نیز با توجه به جدی ترشدن مسئله امامت دوازده امام، افزایش فعالیت های ضدّ شیعی خلفای عباسی و کارگزاران آنها، ایجاد محدویت برای اصحاب و سفیران امام و نیز تنگ شدن دایره ارتباطات امام و شیعیان، نقش بانوان در این دوره برجسته می شود. بارزترین نقش های سیاسی و اجتماعی بانو حُدَیث در این دوره را می توان همکاری برای رفع تحیر از جامعه شیعی و برنامه ریزی برای حفظ باورهای مکتب اهل بیت(ع) و حفظ جان امام زمان(ع) به شمار آورد

سیده شغب (متوفی 321ق) از مقتدرترین شخصیت های عصر دوم عباسی (232 334 ق) و به طور خاص دوران خلیفه مقتدر (295 320 ق) است. اساساً از همان دوران نخست خلافت عباسیان (132 232 ق) حضور زنانی قدرتمند را در دربار شاهدیم که بعضاً تأثیر به سزایی در تحولات داشته اند؛ چنان که نقش آفرینی زنان و کنیزان را در تاریخ سیاسی اجتماعی این سلسله نمی توان نادیده انگاشت. شغب از جمله ی این زنان قدرتمند است که به عنوان کنیز توسط معتضد عباسی (279 289 ق) خریداری شد و به دنیای سیاست و دربار راه یافت. هر چند در منابع این برهه گزارشی از حضور جدی او نیست، اما پس از خلافت مکتفی (289 295 ق) و روی کار آمدن مقتدر، آشکارا می توان حضور و نفوذ وی و قهرمانه هایش را در فعالیت های گوناگون دربار مانند عزل و نصب ها مشاهده کرد. هدف اصلی این مقاله بررسی جایگاه و نقش سیاسی اجتماعی سیده در دومین دوره ی خلافت عباسی است که به نظر می رسد؛ او نقشی تعیین کننده و مهم در تحولات دوران مقتدر عباسی داشته است؛ اما در کنار مادر خلیفه از اعمال نفوذ و قدرت دیوانیان و نظامیان، همچنین تأثیر اقدامات آنان بر وضعیت دربار نباید غفلت کرد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی با مطالعه ی کتابخانه ای درصدد پاسخ به این سؤال اصلی می باشد که سیده شغب از چه جایگاه و نقشی در عرصه ی سیاسی و اجتماعی خلافت عباسی برخوردار است؟

مدخل «حسن عسکری؟ع؟ مطالعه ای نو و چند لایه، در سبکِ دائرهالمعارف نگاری است. تکاپوی نویسنده در ارائه تصویری تاریخی از امام و زمانه ایشان، یکی از بهترین مطالعات را به دست داده است. مسئله تحقیق این است، آیا این مدخل در شناخت دقیق عصر امام حسن عسکری؟ع؟ از نظر «محتوا»، «تحلیل ها» و «برآیندگیری» کاملاً توانمند بوده است؟ روش پژوهش پیش رو، بازخوانی نقد محتوا با واکاوی «دقت استنادها»، «سطح تحقیق»، «سنجش تحلیل»، «بررسی برآیند» و «یافته های نویسنده» است. یافته ها حکایت از آن دارند، در یک بررسی انتقادی، هر سه سطح پیش گفته در مدخل مورد نظر، نیازمند ژرف نگری است. به همین سبب، بازنگری در قالب غنی سازی برای مدخل «امام حسن عسکری؟ع؟» پیشنهاد می شود.