تعین اجتماعی

برنامة قوی در جامعه شناسی معرفت علمی با نام مکتب ادینبرا و دیدگاه های نسبی انگارانة این مکتب شناخته شده است. براساس این رویکرد همة آنچه «معرفت» به شمار می رود، صرف نظر از صدق یا کذب آن، عللی دارد که به پذیرش آن در جامعه منجر شده است و جامعه شناس موظف است که این علل را بیابد. این برنامه برخلاف برنامه های ضعیف تری که معرفت علمی را استثنا می کردند، بر این ایده مبتنی است که عوامل اجتماعی در شکل گیری معرفت علمی تجربی و حتی ریاضیات و منطق، یعنی معرفت هایی که از سنخ ضروری به شمار می روند، نیز نقش دارند. این مقاله درصدد است دیدگاه های مکتب ادینبرا را در زمینة منطق و ریاضی معرفی و تبیین کند. به این منظور نخست مبانی فکری این رویکرد را به اجمال معرفی و سپس دیدگاه های اصلی آنان را در خصوص نقش ابعاد جامعه شناسانه در منطق و ریاضیات به اختصار ذکر می کنیم. در بخش های بعدی مقاله به مهم ترین یا بدیع ترین مطالعات موردی ای که عرضه کرده اند و احیاناً نقد و ارزیابی آن ها درباب برهان خلف، تصمیم گیری و چانه زنی در ریاضیات، اثبات گزاره های ریاضی و اعتبار استدلال های منطقی می پردازیم و در انتها نیز نکاتی درخصوص رویکرد نظری آنان و نتایجی که به نظر می رسد می توان از این بحث گرفت عرضه خواهیم کرد.

نسبت و چگونگی ارتباط فرد و جامعه، از مباحث پردامنه در علوم اجتماعی و جامعه شناسی است. جامعه و ساختار اجتماعی، دارای الزامات و آثاری است که فرد را از جهات گوناگون تحت تأثیر قرار می دهد. جهت دهی کنش و شکل دهی معرفت نمونه آن است. شناخت این مسئله، در تکوین نظریه های اجتماعی و نحوه تبیین پدیده ها، اهمیت بنیادین دارد. این پژوهش، با روش تحلیل محتوای تفسیر گرانسنگ المیزان، نگاه علامه را نسبت به میزان و نحوه تأثیر ساختار بر عاملیت بررسی می کند و به این پرسش ها پاسخ می دهد که المیزان، ابعاد و میزان تأثیرگذاری جامعه را بر کنش و معرفت چگونه ملاحظه می کند؟ و برای عاملیت در زندگی اجتماعی، چه جایگاهی قائل است؟ علامه، بر مبنای انسان شناسی فطری خود، به این پرسش ها پاسخ می دهد. ایشان از یک سو، به تأثیر جامعه در تعیین کنش افراد و در شکل گیری معرفت کنشگران، اذعان دارد و از سوی دیگر، با توجه به عنصر فطری اختیار، تسلط جامعه در تعیین کنش و نیز معرفت کنشگر را نمی پذیرد.

نگاهی هرچند گذرا به کتب مختلف تفسیری، گویای این واقعیت انکارناپذیر است که هر یک از آنها با گرایش، روش و دیدگاه خاصی تدوین یافته اند و این امر سبب فاصله و اختلاف معنادار میان این تفاسیر گردیده است؛ به گونه ای که در برخی موارد تفسیرهای صورت گرفته از یک آیه، در مقابل هم قرار داشته و با همدیگر متناقض می باشند. پرسش اصلی این است که چه عاملی باعث چنین اختلاف تفسیری گردیده است؟ این تحقیق، مبتنی بر یکی از پارادایم های مطرح شده در بحث «تعیین اجتماعی معرفت» و نیز بهره گیری از نظریه اعتباریات، همچنین استفاده از روش تحلیلی-توصیفی؛ سعی در اثبات این فرضیه دارد که اختلاف و تفاوت دیدگاه ها در تفسیر، متأثر از تعیّن های اجتماعی است. به عبارت دیگر، برداشت های تفسیری متأثر از شرایط، زمینه ها و واقعیت های اجتماعی جامعه مفسِّر است. از این رو ضمن پرداختن به مباحث نظری، موضوعاتی نیز گواه بر تأثیرپذیری تفسیر از تعین اجتماعی بیان شده است.