صاحب الزنج

قیام زنگیان در سال 255ق در بصره به رهبرى على بن محمد، مشهور به صاحب الزنج شکل گرفت. صاحب الزنج با استفاده از ضعف دستگاه خلافت عباسى توانست ائتلافى گسترده از توده‏هاى مختلف، از جمله زنگیان ساکن در بصره و نواحى اطراف تشکیل داده و سازمان‏دهى نماید و سپس دست به تبلیغات مذهبى برضد خلفاى عباسى بزند. وى با استفاده از شرایط نابسامان دستگاه خلافت، شهرهاى بسیارى در عراق و ایران به تصرف خود در آورد. هم‏چنین شهر مختاره را ایجاد کرده، آن را مقر خود گردانید. صاحب الزنج که در مدت پانزده سال توانست به گونه‏اى مستقل در قلمرو عباسیان کرّ و فر نماید، در زمان خلافت معتمد به سال 270ق توسط موفق شکست خورد و طومار زندگى‏اش برچیده شد.

نقش برسازنده ی روایت های تاریخی در صورت بندی هویت مسلمانان، مورخان را به طرح اندازی ایدئولوژیک از رویدادهای تاریخ اسلام واداشته است. جنبش زنگیان یکی از این رویدادها است که نه تنها موضوع روایت پردازی ایدئولوژیک مورخان مسلمان قرار گرفت، بلکه به منزله عنصری نابهنجار از فضای گفتمانی جهان اسلام طرد شد. نگارنده با عنایت به آسیبی که این طرد کنندگی روایی در فهم ما از ماهیت تاریخ نگاری اسلامی دارد، درصدد بازاندیشی روایت طبری از جنبش زنگیان برآمد و به طرح این پرسش پرداخت که مؤلفه ها و چشم اندازهای کلامی طبری چه نقشی در صورت بندی روایت او از نبرد صاحب الزنج و الموفق بالله عباسی داشت؟ روایت شناسی و بازشناسی نظم گفتمانی قرن سوم راهبرد مقاله جهت پاسخ بدین پرسش است. کاربست روش مزبور ما را بدین نتیجه رهنمون می کند که تضعیف خلافت عباسی، تسلط ترکان بر مناسبات قدرت، کشمکش های مذهبی و اجتماعی و شکل گیری حکومت های گریز از مرکز مهم ترین مؤلفه های نظم گفتمانی قرن سوم بود که طبری را ملزم کرد تا با استناد به زاویه دیدی سنت گرایانه، خلافت عباسی را محور وحدت و بازگشت به گذشته طلایی اسلام معرفی نماید. بدین ترتیب چشم انداز سنت گرایانه طبری و کاربست تکنیک هایی همچون راوی مدخله گر، حذف دستاوردهای زنگیان، برجسته سازی دستاوردهای موفق، توصیف مستقیم و ارزش داورانه شخصیت صاحب الزنج وشخصیت پردازی غیرمستقیم و مثبت از الموفق، زمینه تلقی جنبش زنگیان به منزله رویدادی نابهنجار در فضای گفتمانی جهان اسلام را فراهم کرد.