طریقت بکتاشیه

مسأله ی پژوهش حاضر بررسی وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زن در طریقت بکتاشیه در آناتولی دوره ی سلجوقیان روم است. یافته های اساسی پژوهش نشان می دهد که طریقت بکتاشی گام مهمی در شکستن سنت های مربوط به زنان برداشت و به نوگرایی در این زمینه دست زد. بانوان از میان طبقات مختلف اجتماعی با تعالیم صوفیانه در ارتباط بودند. آنان در کنار مردان به برگزاری و شرکت در مراسم و آیین های صوفیانه مبادرت می ورزیدند و وظیفه ی پذیرایی از جوانمردان بر عهده ی این بانوان بود. ازدواج و فرزندداری نه تنها خللی در فعالیت های ایشان ایجاد نمی کرد بلکه امنیت آنها را در حضور هر چه بیشتر در اجتماع تضمین می نمود. این بانوان هم چنین به اداره امور خانقاه و تکیه می پرداختند و حتی به مقامات معنوی چون دریافت الهامات روحانی نایل می آمدند.

طریقت بکتاشیه از قرن هشتم هجری در آناتولی ظهور کرد و در سایر بلاد گسترش یافت و به یکی از فرقه های مهم اسلامی تبدیل شد. به رغم اینکه این طریقت منسوب به یک ایرانی اهل نیشابور خراسان است با این حال در هیچ منبعی اثری از آنان در ایران یافت نمی شود. اما از سال 1069 ق در اسناد تشکیلات اداری آستان قدس موجود در مرکز آرشیو این مجموعه که موضوع آن مسائل مالی و حسابداری است به نام درویشان بکتاشی ساکن در کنار مرقد امام رضا -علیه السلام- برمی خوریم. این جماعت در دوره های مختلف صفوی، افشاریه و قاجار کمک مالی از آستان قدس دریافت می کردند. اگرچه تحقیقاتی در باب طریقت بکتاشی انجام شده، اما تاکنون اسناد مذکور مورد پژوهش قرار نگرفته است. از این رو این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و با اتکا براطلاعات موجود در اسناد و منابع کتابخانه ای، اولاً در پی تبیین و شناساندن محتوا، ارزش های اطلاعاتی، ویژگی ها و اهمیت این اسناد بوده و ثانیاً درپی کشف علت رابطه درویشان بکتاشی با آستان قدس و دریافت کمک از این مجموعه است.

طریقت های صوفیانه از تأثیرگذارترین گروه های فرهنگی در آناتولی دوره سلجوقیان روم بوده و در میان سلاطین، امرا، بزرگان و توده های مردم از شهری و روستایی هواداران بی شماری داشتند. با بررسی اجمالی در باب طریقت های موجود در این منطقه، اهمیت سه طریقت مولویه، اوحدیه و بکتاشیه در رشد و رونق تصوف آشکار می شود. آنچه در اکثر پژوهش های مربوط به وضعیت این طریقت ها کمتر مورد توجه قرار گرفته حضور و جایگاه زنان در طریقت های مذکور است. نوشتار پیش رو بر آن است تا با رویکرد توصیفی به تبیین و مقایسه فعّالیت های فرهنگی بانوان در آناتولی دوره سلجوقی با تأکید بر این سه طریقت بپردازد. یافته های اساسی پژوهش حاضر نشان می دهد زنانی که تحت تأثیر آموزه های هر یک از طریقت های یاد شده بودند به رغم تفاوت های موجود در وضعیت اجتماعی و میزان بهره مندی از منابع قدرت و ثروت و همچنین تفاوت در میزان پایبندی و رعایت احکام شرعی، به فعالیت های فرهنگی مختلفی نظیر برپایی مجالس دینی و آیین های صوفیانه، حضور در جلسات درس پیر طریقت، ساخت مسجد، حمام، مدرسه و تکیه، پذیرایی از جوانمردان، خلافت و اداره امور خانقاه و اطعام مساکین می پرداختند و با حضور فعّال و تأثیرگذار خود در رشد و رونق تصوّف در آناتولی دوره سلجوقی نقش بسزایی بر عهده داشتند.