هندسه پرگاری

آنچه در پى مى آید ویرایشى است از رسالهء عربى عبدالرحمان صوفى (291- 376 ق) منجم و ریاضیدان ایرانى دربارهء ترسیم چندضلعیهاى منتظم به کمک خط کش و پرگارى که دهانهء آن ثابت است. عبدالرحمان صوفى این رساله را با عنوان رساله فى عمل الا شکال المتساویه الاضلاع کلها بفتحه واحده، به درخواست عضدالدولهء دیلمى (324-372 هـ ق) نگاشته است. ابوالوفاى بوزجانى (328-388 هـ ق) که معاصر صوفى بود نیز درکتاب فى مایحتاج الیه الصا.نع من اعمال الهندسه پیرامون ترسیم شکلهاى هندسی به کمک پرگارى با دهانهء ثابت بحث کرده است. این موضوع در أروپاى دورهء نوزایى و همچنین در نیمهء دوم قرن هجدهم میلادى دوباره مورد توجه هندسه دانان قرار گرفت که از این میان مى توان لئوناردو داوینچى ، جیرولامو کاردانو، نیکولو تارتاگلیا دو لودویکو فرارى "" را نام برد. ویرایش حاضر بر اساس نسخهء خطى شمارهء 5535 کتابخانهء آستان قدس رضوى فراهم آمده که تاریخ کتابت آن 1286 قمرى است. در این ویرایش علأمت/ نشانهء شروع صفحهء جدید در نسخهء خطى است و همانند نسخهء خطى، شمارهء هر باب با حروف ابجد در حاشیه آورده شده است. افتادگیهاى متن داخل قلاب [] افزوده شده است و براى سهولت خواندن متن، آن را پاراگراف بندى و در حد لزوم نقطه گذارى کرده ایم. نسخهء دیگرى از این اثر را سید جلال الدین تهرانى به کتابخانهء آستان قدس رضوى اهدا کرده که جزوى از نسخهءشمارهء12121 با تاریخ کتابت 1308 قمرى است و در این ویرایش در موارد لزوم به عنوان نسخهء بدلى از آن استفاده کرده ایم. هر دو نسخه از روى نسخه أى که در رمضان 688 قمرى در مراغه کتابت شده رونویسى شده اند.

از بحث برانگیزترین موضوعات هنر و معماری اسلامی، تأثیرپذیری نقش مایه ها و تزئینات هندسی به کار رفته در آن ها از روش های ترسیمی و مسائل مطرح شده در رساله های ریاضی است. به باور برخی از محققان نوعِ ترسیم و تداوم این نقش مایه ها در میان صنعت گران و معماران به شکل سینه به سینه بوده و ارتباطی با دستورالعمل هایِ موجود در رساله های ریاضی ندارد، در مقابل پاره ای دیگر بر این عقیده اند که هندسه نگاری های هنر و معماری وامدارِ مسائل ترسیمیِ رساله های ریاضی است. بررسی ساختار تزئینات مورد استناد هریک از این دو طیف مشخص می کند که این نقوش براساس دو ساختار کاملاً متفاوت ترسیم شده اند. هدف این پژوهش مطالعه این ساختارهای متفاوت و جستجوی ارتباط هریک از آن ها با رساله های ریاضی و تحولات آن هاست. بدین جهت پژوهش از یک سو به بررسی نقوشی پرداخته است که از دیگر تمدن ها به هنر اسلامی وارد شده و میان صنعت گران و معماران رواج یافته است، و از سوی دیگر مجموعه نقوشی در هنر اسلامی را مورد توجه قرار داده که در ساختاری جدید و مرتبط با رساله های ریاضی پدید آمده است. نقطه آغازین احتمالی ساختار نوع دوم که با رساله های ریاضی مرتبط به نظر می رسد تاریخ و جغرافیایی است که نخستین رساله های هندسی با موضوع ترسیم نقوش در آن شکل گرفته اند، زمانی در حدود قرن سوم هجری و ترجمه رساله های ریاضی با محتوای هندسه پرگاری. مسأله پژوهش جستجوی رابطه میان شکل گیری و گسترش رساله هایی با موضوع دانش هندسه پرگاری و انواع تزئینات هندسی در معماریِ سامرا، پایتخت خلافت اسلامی در قرن سوم هجری است. این پژوهش دارای محتوایی کیفی و بر پایه روش شناسی توصیفی تحلیلی و گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان می دهد که هم زمان با توجه به هندسه پرگاری در رساله های ریاضی شیوه ترسیم و نقوش حاصل از آن ها در هنر و معماریِ قرن سوم هجری به عنوان اسلوبی جدید از ترسیم نقش مورد توجه قرار گرفت و در کنار تزئینات ترسیم شده بر پایه ساختار قدیمی تر به کار گرفته شد. روندی که به موازات گسترش مسائلِ هندسه پرگاری در رساله های ریاضی سرانجام سبک هندسی موسوم به «گره» سلجوقی را در قرون چهارم و پنجم هجری پدید آورد.