ابن زولاق

مقاله حاضر با هدف نقد و بررسی کتاب «فضائلُ مصرَ وأخبارُها وخواصُّها »اثر ابن زولاق، درباره پویش علمی تاریخ نگارى اسلامی ادبیِ تمدّن فاطمیان و تاریخ محلّی به نگارش درآمده است. این نوع تاریخ نگاری اسلامی ادبی با سنّت ریشه دار و اصالت خاصّ خود، پیوسته مورد اهتمام مؤرخان مسلمان و از جمله ابن زولاق بوده است. وی به نگارش تاریخ محلّی مصر پرداخت و کتابش در زمره یکی از گونه های اصیل و قانونمند تاریخ نگارى اسلامی یعنی تاریخ محلّی شهرهای متنوع جهان اسلام مطرح شد. اثر علمی ابن زولاق، تلاشی ارزشمند وگامی بلند در تبیین عمق واعتلای تاریخ نگارى محلّی فاطمیان است و به روش توصیفی تحلیلی، نقد و ارزیابی می شود. از نتایج به دست آمده در این وجیزه، می توان به عوامل ظهور این نوع تاریخ نگاری نزد ابن زولاق، از جمله انگیزه وطن دوستی و جایگاه برجسته آن و علاقه شخصی این مؤرخ محلّی به ثبت وقایع تاریخی محلّ زندگی اش و نیز تشویق حاکمان محلّی اشاره کرد. هم چنین، نویسنده در بررسی تاریخ محلّی، رویکرد تاریخی روایی و بر اساس شیوه حدیثی خبری از شیوه های تنظیم در تاریخ نگاری اسلامی بهره برده است و مطالب کتاب را غالباً بر اساس تقسیم بندی ادواری و زمانی، ارائه می کند.

تاکنون پژوهش های دامنه داری در زمینه تاریخ نگاری در دوره فاطمیان مصر صورت گرفته است؛ اما هنوز زوایای ناگفته بسیاری نزد مورخان و محققان تاریخ وجود دارد. آنچه مقرر است در این وجیزه بررسی شود ، با ورود فاطمیان به مصر و ابداع و تغییر در نظام و ساختار شهری مصر، شیوه تألیف و سبک نگارش آثار خطط به  عنوان بارزترین گونه تاریخ نگاری محلی در مصر تحول یافت. یکی از کسانی که توانست با ورود به عرصه سیاست در زمینه تاریخ نگاری نیز جایگاه مهمی برای خود کسب کند و منشأ آثار متعددی از جمله در تاریخ نگاری محلی و خطط باشد، ابن زولاق است وی با تألیف کتاب فضائل مصر و اخبارها و خواصها توانست اطلاعات متنوع و ارزشمندی درباره تاریخ محلی و خطط مصر از دوره باستان و دوره اسلامی تا زمان خود مؤلف، به دست دهد و مرجعی مهم برای آثار پس از خود و مورخان خطط محسوب گردد. در این نوشتار برآنیم تا ضمن بررسی اجمالی تاریخ نگاری محلی دوره فاطمیان به معرفی یکی از مهمترین آثار نوشته شده در این زمینه یعنی فضائل مصر و اخبارها ابن زولاق با روش  معمول تاریخی،توصیفی-تحلیلی بپردازیم.