کتاب الحجه

معتبر بودن مجموعه روایات بخش امامت اصول کافی موسوم به کتاب الحجة که از مهم ترین منابع روایی شیعه در موضوع امامت به شمار می رود، در میان علمای متقدم امامی اجمالاً امری مسلم بوده است. علت این امر توجه ایشان به وثوق صدوری به عنوان مبنای پذیرش روایات و بهره گیری از قرائن خارجیِ صحت روایات بوده است. اما در نگاه متأخران که تکیه آن ها در ارزیابی روایات عمدتاً بر وثاقت راویان سند متمرکز شده، آمار روایات معتبر به حدود ۴۰ درصد کاهش یافته است. برخی نیز با سخت گیری شدید در دو حوزه سند و متن روایات، تنها ۱۰ درصد این روایات را صحیح و معتبر تلقی کرده اند. در این مقاله با جستجوی روایات همسان (متابع) برای احادیثِ ضعیف السند کتاب الحجة کافی از سایر مصادر روایی، نشان داده شده که تعداد ۹۰ روایت برابر با ۳۱/۱۳ درصد این روایات مطابق داوری های رجالی آیة الله خوئی دارای متابع معتبر است.

«امامت» از اثرگذارترین مباحث فقه اکبر در حکمرانی جامعه اسلامی و مفید در پیشگیری از انحرافات امت و رهایی از زندگی و مرگ جاهلی است. تحلیل مسأله امامت، فارغ از معنای تکوینی خود، در معنای تشریعی و سرپرستی جامعه، قاعده ای قرآنی و روایی است که در گزارش کلینی از «کتاب الحجه» انعکاس یافته و فقدان آن، موجب غفلت از فروعات ارزشمندی از جمله مردم سالاری دینی، انتصابی بودن جایگاه امام، وجوب هجرت از سلطه طاغوت و وجوب تبعیت فکری و عاطفی و رفتاری امت با امام حق است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی، ابتدا روابط نظام مند سخنان رهبری در تفسیر آیه اکمال دین و گزاره های مرتبط با آن حول موضوع امامت را کشف نموده و سپس با تحلیل ساختار فقه الحدیثی گزارشات کلینی، از کتاب الحجه الکافی، تلاش کرده تا شبکه ارتباطیِ مورد نظر شارع در اتمام نعمت بر امت اسلام را کشف کند و نشان دهد امام، حقیقتِ حجتِ الهی بر زمین بوده و وقتی محور کنشگری آحاد جامعه اسلامی گردد، تحقق توحیدمحوری و عدالت در جامعه، پیوند سعادت دنیوی و اخروی، وحدت و همدلی، نجات از جاهلیت مدرن و ارتقای انگیزه درونی امت در اثر نظارت امام و... بخشی از ثمرات آن خواهد بود. نوشته حاضر این فرض را مطرح کرده که تلقی مقام معظم رهبری به عنوان امام جامعه اسلامی امروز، قابل تطبیق بر بخشی از گزارشی است که مرحوم کلینی در دوره غیبت صغری از قاعده امامت و لوازم آن داشته و می توان مدیریت جامعه کنونی را به صورت جاری و در حال تحول، ادامه امامت اهل بیت (ع) دانست.

یکی از نویسندگان در مقاله ای با عنوان «تأملی در منابع اعتقادی» مدعی شده است که آمار روایات معتبر کتاب الحجه کافی که از مهمترین منابع روایی شیعه در موضوع امامت به شمار می رود از دیدگاه علامه مجلسی28درصد و از منظر آقای بهبودی10درصد می باشد و بر این اساس کوشیده است تا بسیاری از مبانی اعتقادی شیعی در موضوع امامت را مبتنی بر روایات ضعیف جلوه دهد. در این نوشتار فارغ از مسائل کلامی مندرج در این مقاله، نشان داده شده که اولاً آمار روایات معتبر کتاب الحجه از نگاه رجالی علامه مجلسی 39/13 درصد است و ثانیاً از منظر آقای بهبودی نیز که وجود روایت متابعِ معتبر برای روایات ضعیف السند را از شواهد صحت روایت به شمار می آورد، میزان روایات معتبر افزایش قابل توجهی خواهد داشت. به عنوان نمونه در این مقاله با جستجوی روایات همسان(متابع)برای احادیثِ ضعیف السند کتاب الحجه کافی از سایر مصادر روایی، نشان داده شده که تعداد90روایت برابر با13/31درصد این روایات مطابق داوری های رجالی آیه الله خوئی دارای متابع معتبر می باشد. از طرفی با استفاده از روایات شاهد معتبر در کنار این آمار، می توان نشان داد که 75/07 درصد کل روایات این کتاب از پشتوانه سندی معتبر برخوردارند.

مناسبات تشیع و تصوف، از سده ی ششم و هفتم هجری قمری، به صورت جدّی به عنوان یک مسأله ی پژوهشی مطرح شد و در جهت نفی و اثبات نیز طرف دارانی داشته و دارد. یکی از مباحثی که شیعه را در بُعد کلامی به تصوف نزدیک می کند، آموزه ی امامت است. این آموزه ی کلامی در شیعه، رابطه ی بسیار نزدیکی با مباحث انسان کامل در عرفان و تصوف دارد. یکی از مباحث چالشیِ امامت و انسان کامل، ضرورت وجود او در نظام هستی است؛از آن جا که بیش تر آموزه های امامت در شاخه ی نقلیِ علم کلام بحث می شوند، جوامع روایی، مهم ترین منبع آن به شمار می آیند؛ بنابراین بخشی از کتاب الکافی با عنوان «کتاب الحجه» که اختصاص به روایاتی با موضوع حجّت های الهی دارد، محور اول این پژوهش قرار گرفت و در سوی دیگر، با توجه به این که اولین تبیین منسجم از انسان کامل، توسط ابن عربی انجام گرفت، آرای او به عنوان محور دوم بحث این نوشتار، مورد توجه قرار گرفت. بحث از احادیث کتاب الحجه در دو بخش ضرورت تکوینی و معنوی سامان یافت و سپس با آموزه های انسان کامل ابن عربی در همین دو بخش، سنجیده شد. با توجه به استدلال هایی که در این نوشتار آمده است، میزان هم بستگی و تفاوت این دو آموزه روشن می شود تا از این رهیافت، بررسیِ تازه ای در گستره ی مناسبات تشیع و تصوف صورت گیرد. هرچند زاویه ی مباحث انسان کامل و امامت متفاوت باشد و از نظر مفهومی، امام و انسان کامل با تفاوت در تعابیر و مفاهیم مواجه باشند، به نظر می رسد از یک مصداق خارجی سخن می گویند.