فرهنگ موضوعی

پژوهش و دستیابی به معارف غنی نهج البلاغة علوی مرهون شناخت دقیق این کتاب براساس آثاری است که در زمینة شکل، ساختار و تبیین معانی آن ارائه شده است. این مقاله در دو بخش به معرفی نهج البلاغه، دیدگاه اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان درباره آن، معرفی ترجمه های فارسی، فرهنگ نامه ها، فرهنگ های واژگان و موضوعی نهج البلاغه و شیوه استفاده از آن میپردازد و ضمن معرفی مهم ترین شروح فارسی و عربی نهج البلاغه، به تبیین شیوه تألیف و نگارش برخی شروح جهت استفادة محققان میپردازد.

در معجم موضوعی به تمام مباحثی که به گونه ای (به دلالت تطابقی یا تضمنی یا التزامی) با موضوع ارتباط دارد، پرداخته می شود. از این رو، معجم موضوعی در قالب الفاظ یک متن قرار نمی گیرد؛ بلکه دائره خدمات و اطلاع رسانی آن بسی وسیع تر است. غرض از تنظیم این گونه معجم ها، هدایت مراجعه کننده به کلیه آیات مربوط به هر یک از موضوعات و مفاهیم قرآنی است خواه این مفاهیم مأخوذ از قالب واژه های خاص باشد یا از ترکیب جملات و مضمون آیات قرآن. نویسنده در نوشتار حاضر درصدد است تا با رویکردی توصیفی به معرفی چهار معجم موضوعی قرآن کریم بپردازد. این معاجم عبارتند از: تفصیل الآیات ژول لابوم، طبقات الآیات خلیل صبری، فرهنگ موضوعی قرآن کریم کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فرهنگ قرآن هاشمی رفسنجانی. وی نخست به عنوان مقدمه، مطالبی در معنای لغوی و اصطلاحی معجم، انواع معاجم قرآنی، هدف از تنظیم آن ها، و تفاوت تفسیر موضوعی با معجم موضوعی را بیان می دارد. سپس در ادامه، در راستای معرفی هر یک از این چهار معجم، با ارائه مختصری از زندگی نامه نویسندگان آن ها، برخی ویژگی ها و نقایص آن ها و نیز نکاتی پیرامون چگونگی استفاده از آن ها اظهار می نماید.

از زمان های پیشین، ایرانیان در میان مردمان مختلف دنیا به طرفه گویی معروف بوده اند. بنابراین شگفت نیست، که امثال سایر نزد ایرانیان مانند بسیاری از ملل جهان سابقه ای طولانی داشته باشد، اما به جهت آنکه اغلب دانشمندان ایرانی پس از اسلام برای نوشتن آثار خود زبان عربی را انتخاب می کردند، به تدوین و تنظیم کتاب های امثال و حکم به زبان فارسی توجه چندانی نشده است. اما از معاصران، مرحوم علی اکبر دهخدا یکی از کم نظیرین کتب امثال و حکم را به زبان فارسی تدوین کرده است که به امثال و موضوعات گوناگون اشاره دارند و نیازمند است به صورت موضوعی تقسیم بندی شوند. امثال و حکم دهخدا در چهار جلد که از طرف مؤسسه انتشارات امیرکبیر چاپ شده، شامل موضوعات گوناگونی است، که با توجه به حجیم بودن آن هر خواننده و مراجعه کننده ای برای استفاده باید ساعت های زیادی به ورق زدن های مکرر و خسته کننده بپردازد، امّا با تهیه فرهنگ موضوعی امثال می توان کمک کرد تا محققان و خوانندگان از طریق موضوع یا مفهومی که در ذهن دارند، با استفاده از آن با کم ترین فرصت به موضوع مورد نظرشان دست یابند.