سلطان عادل

غیبت امام دوازدهم و کوتاه دستى جامعه شیعى از نظام مطلوب خود از سویى، و ضرورت حفظ حداقل‏هایى از سازماندهى، امکانات، موقعیت‏ها و فرصت‏ها براى شیعیان در حکومت‏هاى غیرشیعى از سوى دیگر، همکارى علماى شیعه با حکومت‏هاى موجود را ضرورى مى‏کرد. با وجود آن که در طول غیبت صغرا بیشتر همّت علما صرف اثبات امامت و غیبت امام مهدى‏علیه السلام گردید، اما با شروع غیبت کبرا و اوج‏گیرى جایگاه علما در میان شیعیان، بحث همکارى آنان با حکومت‏هاى موجود، و چیستى و چرایى آن، به یکى از سرفصل‏هاى مهم در اندیشه سیاسى شیعه تبدیل گردید. در این مقاله، مسأله همکارى علما با سلاطین و حدود و ثغور این همکارى‏ها بررسى شده است.

نظام سیاسى به مثابه مجموعه روش‏ها و ابزارهاى یک جامعه براى ساماندهى زندگى سیاسى و شکل‏دهى به آن، در دیدگاه فقهى - سیاسى علماى شیعه در قالب نظام امامت و ولایت مطرح گردیده است. شیخ مفید نظام سیاسى مطلوب شیعه را در چارچوب ریاست امامى عادل بر امور دینى و دنیوى ترسیم کرده و بهترین الگوى این نظام را در عصر غیبت، ولایت از سوى فقهاى مأذون از سوى امام و جامع الشرایط دانسته است.

یکی از تعابیر در فقه شیعه، که احکام خاصی هم به دنبال داشته، عبارت «امام عادل» است. این تعبیر عموماً در ابوابی که ابعاد اجتماعی دارند و یا مسائلی که به نوعی با حکومت در ارتباط هستند، مشاهده می شود. باب «قتال اهل البغی» یکی از این باب هاست که از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا مفهوم امام عادل در این باب اختصاص به معصوم دارد یا فقها را نیز شامل می شود؟ بررسی عبارات فقها و تعابیر مترادف با «امام عادل» و روایات «وسائل الشیعه» و «تهذیب الاحکام» نشان می دهد که این مفهوم شامل فقیه هم می شود و خروج بر فقیه حاکم به مثابة خروج بر امام معصوم است.

بحث حکومت، منشأ و مشروعیت آن یکی از مباحث در اندیشه سیاسی اسلام است، و در اندیشه سیاسی اسلام از دو نوع حکومت الهی و طاغوتی بحث می شود که حکومت الهی در اندیشه اسلام، حکومتی است که توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تشکیل شده و پس از پیامبر به جانشینانش که امامان معصومعلیهم السلام هستند، می رسد و منشأ و مشروعیت این نوع حکومت خداوند است. اما در زمانی که امام معصوم علیه السلام در میان مردم نیست آیا حکومت و اجرای احکام اسلام تعطیل می شود، بحث دیگری در اندیشه سیاسی اسلام است که در این زمینه علمای شیعه نظر اجماعی بر غصبی بودن حکومت ها در زمان غیبت دارند، مگر حکومتی که توسط فقیه اداره شود. در این زمینه علمای زیادی بخصوص از دوره صفویه تاکنون نظریه پردازی کردند و به کسانی که معتقد به حکومت در اندیشه سیاسی اسلام نبودند، جواب دادند. ازجمله این علما، آیت الله مرحوم میرعبدالفتاح حسینی مراغه ای عالم ابتدای دوره قاجار می باشد که در این زمینه نظریه پردازی کرد، و معتقد بود که اسلام دین سیاست است و بین سیاست و شریعت رابطه الهی وجود دارد و احکام اسلام تعطیل بردار نیست و حکومت جزء ضروریات دین است که ابتدا توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تشکیل شد، و پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مختص به امامان معصومعلیهم السلام است؛ و در دوره غیبت امام معصوم علیه السلام، این فقیه است که باید حکومت تشکیل دهد و مشروعیت حکومت او الهی است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و اسنادی این موضوع را دنبال کرده است.