تاریخ بیهق

تاریخ بیهق اثر ابوالحسن علی بن زید بیهقی، معروف به ابن فندق، یکی از مهم ترین تواریخ محلّی ایران است. این اثر همان گونه که از نامش برمی آید، تاریخ ناحیه بیهق (سبزوار کنونی) و شرح احوال بزرگان و نامداران آنجاست. موضوع این کتاب جغرافیای تاریخی است که بسیاری از زوایای تاریک ناحیه بیهق و بخشهایی از خراسان آن روزگار را روشن می سازد. این کتاب که نخستین بار به کوشش احمد بهمنیار در سال 1317 خورشیدی به چاپ رسید، سرشار از اشعار عربی و فارسی است که تاکنون تحقیقی جامع درباره آنها صورت نگرفته است، حال آنکه بیهقی با احاطه کم نظیری که به ادب عربی و فارسی داشته، جای جای کتاب خود را به نمونه های شعری شعرای معروف و یا شاعران غیرمعروف اهل بیهق زینت داده است. در این جستار نگارنده به پژوهش درباره اشعار عربی مقدمه و خاتمه کتاب که به شیوه نثرهای مصنوع سده ششم در بر گیرنده تعداد زیادی شواهد شعری است، پرداخته و کوشیده است، افزون بر معنی ابیات، تا حد امکان مآخذ و گویندگان آنها را مشخص نماید.

تاریخ بیهق نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی، از مهم ترین تواریخ محلی فارسی است که در نیمه دوم سده ششم نوشته شد. چاپ انتقادی این اثر نخستین بار در 1317ش، به کوشش احمد بهمنیار و بار دیگر در 1347ش به سعی کلیم الله حسینی منتشر گردید. به رغم مقدمه و تعلیقات ارزشمند مصححان، همچنان کاستی ها و ابهاماتی در هر دو چاپ وجود دارد که بعضاً از چشم پژوهشگران تاریخ و تاریخنگاری در ایران نیز پوشیده مانده است. مقاله پیش رو، کاستی های موجود را نشان داده و در رفع آن خواهد کوشید؛ همچنین می کوشد ابهامات موجود در تاریخ بیهق را بر طرف سازد. عدم اهتمام مؤلف به ارائه ویرایشی نهایی از کتاب، مسبب اصلی برخی از کاستی ها و خطاهای راه یافته در کتاب است.

کتاب تاریخ بیهق تالیف ابوالحسن علی بن زید بیهقی یکی از منابع مهم تاریخ نگاری شهری است که موضوع آن به جغرافیای تاریخی بیهق اختصاص دارد و در زمره کهن ترین کتابهای تاریخ محلی به زبان فارسی به شمار می رود. بخش عمده این کتاب منحصر است به معرفی بزرگان علم و ادب و سیاست که به شهر بیهق و خاندانهای برجسته آن از جمله سادات منسوبند. تاریخ بیهق در مقایسه با دیگر تاریخهای محلی جایگاه ویژه ای دارد چرا که از یک سو شرح حال نامداران و علمای دینی را در بر دارد و از سوی دیگر تذکره ای است درباره شاعران و ادیبان ناحیه بیهق. همچنین آگاهیهای ارزشمند و گاه منحصر به فردی درباره دولتمردان و فقیهان و طبیبان و منجمان و ریاضیدانان این منطقه و نیز مدارس، کتابخانه ها، خانقاهها، محله ها و روستاهای وابسته به شهر بیهق ارائه داده است.    اهمیّت این اثر سبب شده است تا استادان بنامی همچون احمد بهمنیار و سیّد کلیم الله حسینی قاری آن را تصحیح و منتشر کنند و استاد یوسف الهادی آن را به عربی ترجمه و به دست انتشار بسپارد. در اواخر سال 1400 تصحیح جدیدی از این اثر به کوشش سلمان ساکت، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد عرضه شده که نسبت به دو تصحیح پیشین مزیتهای قابل توجهی دارد. در این جستار ویژگیهای تصحیح جدید بررسی و پیشنهادهایی در جهت تکمیل کار ارائه شده است.