رسائل

ابوالفرج ببغاء، شاعر و کاتب دربار سیف الدوله حمدانی است. او در اشعار خویش ضمن وفاداری به سبک کهن عرب به نوآوری نیز گرایش داشت. با این همه شهرت ببغاء نه به شعر، که به نثر اوست. او که شیوه خویش را ترسل می داند، به اطناب و تکرار بیش از ایجاز نایت دارد، پیوسته ذخایر غنی زبان عربی را در پی مترادفات می جوید و الفاظی که بر می گزیند غالبا ساده و برازنده اند. وی در رسائل خود نثری روان، شفاف را با عباراتی کامل از برای معانی زیبا، پر تاثیر و دلربا در آمیخته است. چندانکه نثر وی نمونه بازری از نثر سده چهارم هجری به شمار می اید. از این رو در این پژوهش بر آن شدیم تا به معرفی زندگی و آثار ادبی وی بپردازیم.

خلقت موجودات از دید اخوان الصفا، بر پایه نظام عدد استوار است؛ یعنی نظام خلقت موجودات عالم ماده از مصدر احدیّت در نظام اعداد رخ می نماید که پیوستگی، انسجام و سلسله مراتب ویژه ای دارد. انسجام و پیوستگی مراتب عالم روح نیز در این نظام عددی نمایان است. این مقاله صورتی را از منظومه فکری این گروه درباره «نظریه عدد»، استخراج و تفسیر می کند.

هویت نویسندگان رسائل اخوان الصفا تاکنوندر پرده ابهام مانده و میان محققان، بحث و گمان هایی در باب انتساب آنان به فرق و مذاهب، به ویژه اسماعیلیه جریان داشته است. از دیرباز اسماعیلیه بر این باور بوده اند که رسائل نوشته یکی از پیشوایان این گروه به نام احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است. همچنین در دوران معاصر، برخی خاورشناسان و نیز محققان اسماعیلی مذهب، اخوان و رسائل را به اسماعیلیه منسوب کرده اند. در این مقاله، با شیوه توصیفی تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی رسائل، نخست به دعوی اسماعیلیه و آن دسته از خاورشناسانی که رسائل را به اسماعیلیه نسبت داده اند اشاره می کنیم؛ آنگاه به دیدگاه دسته ای دیگر ازخاورشناسان و پژوهشگران می پردازیم که اخوان الصفا را در شمار اسماعیلیه نمی دانند. قراین درون متنی رسائل واستناد به اشعار عربی و فارسی و مطالب دیگر، این دعوی را که رسائل نوشته احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است، با تردید جدی مواجه می کند. همچنین، آراء اخوان در تساهل و تسامح نسبت به ادیان و مذاهب و مکاتب فکری، با شیوه فرقه اسماعیلیه مغایرت داشت. افزون بر شواهد تاریخی مانند گزارش های ابوحیان توحیدی، سجستانی، ابن ندیم، قفطی، این نکته سخت قابل توجه است که نویسندگان اسماعیلی مذهب به مدت دو قرن اخوان الصفا را نادیده گرفتند. دیگر ادله نیز حاکی است که قول انتساب مؤلفان رسائل به اسماعیلیه از قوت لازم وکافی برخوردار نیست.

کتابت، از طرق تحمل حدیث است. راوی از طریق مکاتبه با محدثان و در شرایطی با امامR ارتباط برقرار می کند و از او در خواست حدیث یا در یک مسئله شرعی تقاضای فتوا می نماید. در روایات شیعه، پرسش و پاسخ با امام معصومR به صورت مکتوب و غالباً توسط پیک صورت گرفته است. برخی محدثان بر این باورند که مکتوبات حدیثی از اعتبار کمتری نسبت به مسموعات برخوردار است، اما با بررسی این دسته از روایات و وجود قراین و شواهدی، بر تأیید صدور آن ها صحت بسیاری از مکتوبات محرز می شود. از امتیازات مهم مکتوبات حدیثی، عدم نقل به معنا در آن هاست. در هر عصر و زمانی، عده ای از یاران ائمهk مسئول جمع آوری سؤالات شیعیان و دریافت پاسخ کتبی آن سؤالات از امامانk بوده اند. مکاتبات عبدالملک بن اعین با امام صادقR نمونه ای از این موارد است. علی بن مهزیار اهوازی محدثی صاحب اندیشه و دارای ذهن دوراندیش بود که با جمع آوری، حفظ و صیانت شمار متعددی از مکتوبات آن را به نسل های بعد از خود انتقال داد. علاوه بر آن نیز او از طریق مکاتبه با امامان عصر خود از جمله امام جواد و امام هادیv به دامنه صدور مکتوبات حدیثی در شیعه افزوده است

عبدالرحمن ابن خلدون عالم اسلامی ومؤرخ اجتماعی، مفکر عالمی ذاعت شهرته واستفاض صیته لنظریه جلیله استحدثها وأطلق علیها "علم العمران البشری" ولقد اهتم الدارسون فی أنحاء العالم بدراسه نظریته وآثاره المؤلفه نظرا إلی مکانه الاندلس فی العالم الاسلامی وإلی أهمیه دراسه التطورات الاجتماعیه والسیاسیه والحضاریه فیها. الدکتور طه حسین یری بأن التطورات الاجتماعیه والسیاسیه أثر من آثار التطور الفکری والأدبی فدراسه الأدب خاصه أدب العالمین الکبیرین یعطینا صوره حیه عن واقع المجتمع وتطوراته. علی هذا قامت هذه الورقه بدراسه وتحلیل رسائل أرسلها کل من ابن خلدون والوزیر الأدیب ابن الخطیب بعضهم لبعض رغبه للتعریف والتعرّف علی حیاتهما المتقلّبه وآرائهما. إنّهما قد عالجا الأحداث التاریخیه فی ثوب أدبی له تعابیر أدبیه مؤثره. أضف إلی ذلک أنّ هذه الرسائل تدلّ علی افتنان ادبی من قبلهما کما تفید إفادات سیاسیه، وتاریخیه، وعلمیه، وأدبیه.  

این پژوهش به شیوه توصیفی و تطبیقی نمادهای رسائل سهروردی را مورد واکاوی قرار داده و دلایل دیریاب بودن رموز آن و همانندی ها و وجوه افتراق آن را با «مصیبت نامه» عطار مورد تحلیل قرار می دهد. کاربرد نمادهای اساطیری، شخصی، ابداعی و کلان نمادهای چند معنایی بر ابهام تمثیل های سهروردی افزوده است. او با بینش اشراقی خود، حتی از نمادهای اساطیری برداشتی عرفانی- فلسفی ارائه داده و همین طرز برداشت، سخن وی را از مفهوم یک بعدی و از پیش اندیشیده دور و درک مفاهیم باطنی آن را دشوار کرده و از جذابیت آثار او کاسته است. او به مناسبت مقام، از واژه ها در جایگاه رمز برداشتی متفاوت کرده که مهم ترین دلایل دیریاب بودن مفاهیم این رموز می باشد نظم کلی «مصیبت نامه» نشانه جهان بینی و عرفان اوست. بیان منظوم، استفاده از حکایات و عدم کاربرد اصطلاحات علمی، فلسفی، کیوان شناسی در جایگاه رمز، درک ژرف ساخت بیان اش را آسان و بر جذابیت آن افزوده است. مهم ترین دلیل افتراق سهروردی و عطار نحوه جهان بینی آنان شناخته شد، به طوری که در آثار سهروردی پیامبر درون یا همان عقل کل، خورشید وجود سالک و دلیل معرفت و هدایت او می شود در حالی که در «مصیبت نامه» در نهایت حضرت محمد(ص) به کمک عقل آمده و راه را به سالک می نمایاند و چراغ هدایت او می شود.