جقه

هدف از این پژوهش شناخت پیشینه و سیر تحول نماد بُتِه و جِقِه است. عده ای منشا این نماد را مرتبط با گیاه بوتیای هندی می دانند و دیدگاهی دیگر، ظهور این نماد را در ایران باستان و حتی پیش از عصر سکاها دانسته و بر این باورند که بُته، نقشی کهن در باور و هنر ایرانیان بوده و توسط آنها به دیگر ملل معرفی شده است. نگارندگان در این مقاله کوشیده اند، با در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف و با آگاهی از جوامع باستانی از زوایای مختلف به نتیجه گیری نسبتاً جامع تری دست یافته، قدمی در راستای شناخت این نماد کهن ایرانی بردارند. ماهیت این پژوهش می تواند مارا به سمت کشف ریشه های نخستین پیدایش و تکوین این نماد که در تاریخ پنهان بوده است، رهنمون سازد. این تحقیق به روش توصیفی و کتابخانه ای با جمع آوری داده های مرتبط با موضوع تحقیق و تحلیل آنها حقایقی را روشن می کند که به سادگی بر مبنای روش های علمی دیگر قابل دستیابی نیست.

دوره قاجار یکی از مقاطع مهم سیاسی- اجتماعی و فرهنگی۔ هنری ایران است. تأثیرات صریح فرهنگ غرب در این دوره اجتناب ناپذیر است.کاخ ها به عنوان شاخص ترین بقایای معماری در دوره قاجار با جدیت تداوم پیدا کردند. در این راستا، افرادی همچون فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه اقدام به انجام تعمیرات و ساخت کاخ های جدید کردند. با توجه به اهمیت تاج در ایران و اینکه نشان آسمان و نمادی از تاییدات آسمانی محسوب می گردید، به همین جهت ، تزیین تاج مورد توجه قرار می گرفت.جقه، زینت بخش تاج و کلاه پادشاهان قاجار بوده است؛ نوعی تزیین که بر جلوی کلاه یا تاج پادشاهان تعبیه می شده است. هدف اصلی این پژوهش یافتن ارتباط بین نقوش جقه پادشاهان قاجار(فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه) و نقوش استفاده شده در کاشی های کاخ گلستان می باشد. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به چگونگی ارتباط میان نقوش به کاررفته در جقه ی پادشاهان قاجار و نقوش کاشی کاری موجود در کاخ گلستان می باشد. در این راستا با مطالعه ی تطبیقی و با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی به کشف ارتباط بین تزیینات جقه ها و کاشی کاری های کاخ گلستان می پردازد. در بررسی تصاویر جقه ها و مقایسه ی آن با کاشی کاری کاخ گلستان این نتیجه برای نگارنده استنباط می شود که نقوش به کاررفته در جقه ها بی ارتباط با نقوش کاشی کاری در این دوره نیست. در واقع، این نقوش زیبایی خویش را وام دار ویژگی هایی همچون: استفاده از نقوش گیاهی- حیوانی و... بوده که نمود این نقوش هم در کاشی ها و هم در جقه ها مشاهده می شود. در این راستا، تجلی نقوش هندسی در رتبه اول و نقوش گیاهی(ختایی) در مرتبه دوم و نقوش حیوانی در مرتبه سوم از اهمیت قرار دارد.

جواهرات و زینت آلات در بین شاهان ایرانی، جایگاهی ویژه داشتند و هر پادشاهی تمام سعی خود را معطوف به آن می کرد که بهترین زیورآلات و جواهرات را جمع آوری کرده یا به دست سازندگان حرفه ای بسپارد تا از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، به شکوه و عظمت سلطنت خویش بیفزاید. همچنین داشتن زیورآلات زیاد دلیلی بر داشتن پادشاهی ای عظیم و باشکوه بود. بنابراین شاهان مختلف ایران در طول تاریخ، گنجینه ای عظیم را گردآوری کردند. بخشی از این جواهرات در حال حاضر در خزانۀ جواهرات ملی نگهداری می شود. یک نمونه از آثار ارزشمند آن مجموعه، جقه ها هستند؛ زیوری سلطنتی که برای تزیین کلاه و تاج شاهان مورد استفاده بوده است. هدف از نگارش این مقاله، شناخت ویژگی های نمادین و هنری جقه های این مجموعه است که به روش توصیفی تحلیلی و شیوۀ گردآوری داده ها با استفاده از مشاهدۀ مستقیم آثار خزانۀ جواهرات ملی ایران، مشاهدۀ تصاویر جقه ها و بهره گیری از منابع و اسناد معتبر و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است. نتایج حاکی از آن است که شاهان و برگزیدگان، بدین منظور از جقه استفاده می کرده اند که از نیروهای ماورایی و خدایی بهره مند شوند. با بررسی نمادهای موجود در جقه ها فهمیده می شود که ساختار و فرم اولیۀ آنها، همگی از طبیعت نباتی و نمادهای فرّ شاهی نشئت گرفته است.

پوشش سر در دوره قاجار، اهمیتی فراتر از کارکرد اولیه آن به عنوان محافظی در برابر سرما و گرما داشته است. درواقع، مردان قاجاری کلاه را علاوه بر پوششی برای محافظت، برحسب نوعی عادت منطبق بر قانون، آداب ورسوم و فرهنگ خود بر سر می نهادند. همچنین در این دوره، پیشانی کلاه ها همواره با نوعی پیش کلاه آراسته می شد و استفاده از این زیور برای شخص شاه در درجه اول، سپس خانواده سلطنتی و همچنین اعیان و اشراف، ضرورت و اهمیت ویژه ای داشت. بر این اساس، هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی انواع و سیر تحول پیش کلاه در سرپوش های سلطنتی دوره قاجار است. مقصود از پیش کلاه نیز شامل انواع جواهرات، نشان ها و از همه مهم تر، جقه هایی است که مورد استفاده شاهان دوره قاجار بوده است. نویسنده با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه ای، اسناد تاریخی و مشاهدات میدانی، روند تغییر و تحول این جواهر سلطنتی را بر دو بستر تاریخی و فنی مورد ارزیابی و تحلیل قرار داده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که پیش کلاه های سلطنتی دوره قاجار علاوه بر اهمیت بالایی که برای مقام سلطنت داشته و به عنوان مهم ترین عنصر تزئینی برای سرپوش شاه به شمار می آمده است، تحت تأثیر تغییرات تاریخی- فرهنگی این دوره، دستخوش تغییراتی در فنون ساخت، شکل ظاهری و نحوه استفاده گردیده اند. همچنین کاربرد این پیش کلاه نیز فراتر از تزئین صرف بوده و فرم و تزئینات آن بازگوکننده معانی نمادینی است که همگی به نحوی بر اهمیت مقام سلطنت، قدرت، صلابت و ارتباط او با قدرت الهی اشاره دارد.