تبلیغات دینی

دین اسلام برای رساندن انسان به درجات بالای اخلاقی و توسعه ی ارزش های والای آن در جامعه، از مبلّغین دینی و در قالب آموزش و یاددهی غیر رسمی بهره ی فراوانی می برد. اسلام در این روش راهبردهایی دارد که در صورت عمل به آنها از ناحیه ی مبلّغین، می توان انتظار داشت ارزش های اخلاقی به درستی در جامعه توسعه یابد و انسان، راه سعادت و تعالی را در پیش گیرد. بر این اساس، در این مقاله سعی داریم پس از بررسی آموزش غیر رسمی و مقایسهی کوتاه بین آن و آموزش رسمی، به بررسی راهبردهای اساسی قرآن کریم در تربیت اخلاقی انسان ها که می بایست توسط مبلّغین دینی دنبال گردد بپردازیم. این راهبردها عبارتند از: 1. راهبرد تعظیم؛ 2. راهبردتکریم؛ 3. راهبردتبیین؛ 4. راهبرد تبشیر و تحذیر، که در این جا با عناوین 1. اختبار[1] 2. اعتبار 3. التزام و 4. اعتدال نام برده شده است.

مدرسه میرعرب را در سال 942ق/1535م سید عبدالله یمنی حضرموتی ملقّب به میرعرب از شیوخ طریقت نقشبندیه و امام جمعه بخارا در دوره حکمرانی عبیدالله خان شیبانی (حک: 940-947 ق/ 1534-1539م) بنا کرد. زمانی نبرد که این مدرسه در کنار دیگر مدرسه های بخارا به کانونی مهم برای سپری کردن دوره تحصیلات عالی دینی تبدیل شد و طلبه های علوم دینی از سرتاسر مناطق مسلمان نشین روسیه و دیگر روستاهای هم جوار برای ادامه تحصیل وارد بخارا شدند. بسیاری از طلبه های تاتاری و باشقیری که در بخارا تحصیل می کردند بعد از بازگشت به موطن خود به عنوان بخارایی شناخته می شدند و علاوه بر اعتبار قابل توجهی که برای جامعه خود به ارمغان می آوردند، از جایگاه اجتماعی و مذهبی ممتازی نیز بهره مند بودند. در این نوشتار می خواهیم با استفاده از منابع تاریخی و آرشیوی و به شیوه توصیفی- تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهیم که مدرسه های بخارا چه جایگاهی در گسترش فرهنگ اسلامی ورارود داشته اند؟ از این رو برای پاسخ به این پرسش، مدرسه میرعرب که در شمار مهم ترین و بزرگ ترین مدرسه های بخارا به شمار می آید را در قالب مطالعه موردی بررسی می کنیم تا جایگاه برجسته مدرسه های بخارا در گسترش فرهنگ اسلامی ورارود را تبیین کنیم. دستاوردهای نوشتار روشن می کند، مدرسه های بخارا که مدرسه میرعرب نمونه شاخص آن ها است کانون حفاظت از گفتمان سنت اسلامی این سرزمین بوده اند، علاوه بر آن در تبلیغ و گسترش فرهنگ اسلامی در میان مردم ترک و تاتار دشت قپچاق و پاسداری از هویت اسلامی این مردم در برابر تسلط روسیه تزاری و شوروی، نقش مهم و مؤثری داشتند.

مناظره از شیوه های تبلیغی کارآمد و قالب های مورد توجه در حوزه ارتباطات است که در تبلیغات دینی نیز جایگاه ارزنده ای دارد. خداوند در قرآن کریم انسان را به جدال احسن دعوت می کند که بر اساس آن مناظره بر پایه اخلاقیات برگزار می شود. از نقاط عطف در تاریخ اسلام، هجرت حضرت رضا(ع) از مدینه به خراسان، به دستور مأمون عباسی است. در طول این سفر حضرت به سخنرانی، خطابه و سایر شیوه های تبلیغات دینی پرداخته اند. مناظرات حضرت رضا(ع) با صاحبان اندیشه ادیان الهی و غیرالهی در کاخ مأمون عباسی نمونه ای ناب از جدال احسن و تبلیغ جامع دین اسلام در برخورد با سایر ادیان است. در یکی از جلسات مناظره، عمران صابی از متکلمین صابعین، در خصوص وحدت الهی وارد مناظره با حضرت رضا(ع) می شود. این پژوهش به بررسی مناظره حضرت رضا(ع) با عمران صابی به شیوه تحلیلی – توصیفی پرداخته است. پژوهش حاضر از نظریه 6 مرحله ای اقناع هاولند و متغیرهای اصلی متقاعدسازی به عنوان چارچوب نظری بهره گرفته است. از نتایج این پژوهش می توان به رعایت اخلاقیات و اصول حرفه ای مناظره توسط حضرت رضا(ع) و ایجاد فضای علمی برپایه مفروضات مخاطب برای انتقال پیام مستدل و به دور از برتری جویی و تخریب شخصیت مقابل اشاره کرد. حضرت رضا(ع) با ایجاد گفتگوی دیالکتیک توجه عمران را به پیام جلب و پس از درک، از پذیرش نتیجه گیری پیام در عمران اطمینان حاصل می کند. در آخر حضرت با تغییر هوشمندانه کانال انتفال پیام از کلام به عمل، نگرش جدید را به رفتار تبدیل می کند.  

سازمان دعوت به عنوان بزرگ ترین دستگاه تبلیغاتی خلافت فاطمیان (297 567ق)، وظیفه خطیر گسترش و تبلیغ آموزه های اسماعیلی و فراهم آوردن زمینه های تسلط فاطمیان به عنوان تنها خلافت مشروع بر سرزمین های اسلامی را بر عهده داشت. این سازمان، فاطمیان را در مصاف با خلافت عباسی و جهان اهل سنت قرار می داد. این نوشتار با روش وصفی تحلیلی به تبیین ویژگی هایی از سازمان دعوت فاطمی می پردازد که در بهبود عملکرد این سازمان مؤثر بودند. نتایج این بررسی حاکی از آن است که سازمان دعوت فاطمی با برخورداری از ویژگی هایی مانند نظم و انضباط سازمانی، نظارت و کنترل سازمانی، تمرکز سازمانی، تقسیم کار و هماهنگی بین وظایف اعضای سازمان، فعالیت مستمر و فراگیر، پنهان کاری تشکیلاتی و پیروی از زنجیره فرمان توانسته بود در پیشبرد اهداف سیاسی و مذهبی خلافت فاطمی به ویژه در خارج از مرزهای آن عملکرد بهتری داشته باشد.