ارتش مدرن

ارکان سازندة دولت مطلقة ایرانی در مقاطع مختلف زمانی در سیاست های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی، بازتاب گسترده ای یافت. ابتدا رویکرد حمایتی و تظاهرگرایانة مذهبی اتخاذ شد اما به مرور زمان، تجددطلبی فرهنگی و مذهبی تحت تأثیر اندیشة لیبرالیسم و ناسیونالیسم، جایگزین شد که رویکرد و مواضع مقامات مذهبی ایران نیز تابعی از این متغیر قرار گرفت. گروهی سیاست تقیه و در نهایت انزواگرایانه را پیش گرفته و در عمل محکوم به عدم مخالفت علنی شدند و عده ای نیز به صورت مستقیم وارد مبارزه با دولت مطلقه شده و در نهایت تنی چند از وعاظ و روحانیان بی بهره از تقوا در جبهه حمایت گرایانه قرار گرفتند.

ارتش مدرن به عنوان یکی از کلیدی ترین نهادهای دولت مدرن برای اولین در اروپا شکل گرفته و نقش مهمی در قدرتمندی و جهانگشایی قدرت های اروپایی داشته است. هجوم دولت های استعماری روسیه و انگلیس به ایران، مخصوصاً شکست های سنگین از روسیه، حکومتگران و نخبگان حکوت قاجار را متوجه ساختار سنتی و ناکارآمد ارتش قاجار کرد. بر این اساس، در نیمه ی نخست این حکومت؛ یعنی از ابتدا تا مشروطیت، اندیشه ی اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن دولت مردان قاجار را به تلاش ها و اصلاحات مختلفی واداشت و آن ها در راه رسیدن به این هدف، کوشش های زیادی انجام دادند؛ اما این تلاش ها برای تشکیل ارتش مدرن با موانع بسیاری روبرو گردید و در نهایت این هدف بزرگ تحقق پیدا نکرد. لذا سؤال اصلی این است که موانع شکل گیری ارتش مدرن در این دوره تاریخی چه بود؟ پاسخ ما به این سؤال چند بُعدی است و عوامل کارگزاری و ساختاری متعددی را شامل می گردد که در اینجا به کمک نظریه ساخت یابی آنتونی گیدنز به آن پرداخته می شود. طبق دیدگاه گیدنز، کارگزار و ساختار در کنار هم موجب شکل گیری پدیده می شوند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. نتایج این بررسی نشان می دهد مخالفت کارگزاران داخلی، کارشکنی کارگزاران خارجی، از یک سو و ضعف و ناکارآمدی ساختار اقتصادی و ضعف ساختار نظامی از سویی دیگر، مهم ترین موانع بودند که اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن را در نیمه نخست حکومت قاجار علی رغم تلاش های دولتمردان اصلاح طلب ناکام گذاشت.