حسین کرد شبستری

قصه حسین کرد شبستری از معروف ترین داستان های عامیانه فارسی، متعلق به اواخر دوره صفوی و پدیدآورنده آن نامعلوم است. مضمون داستان زورآزمایی پهلوانان شیعه مذهب ایرانی است که در زمان حکومت شاه عباس، با دشمنان دین و مملکت می جنگند. در مقاله حاضر، ویژگی های روایت در این داستان بررسی شده و با ذکر شواهدی از متن نشان داده شده است که روایت آن به شیوه دانای کل و از زاویه دید بیرونی و دارای بسیاری از مختصات زبانیِ روایت شفاهی و نقالی ایرانی است. کانون توجه راوی بیشتر اتفاقات و کنش های داستان است و طبعاً گفتگو و توصیف کمتر در روایت این قصه دیده می شود. راوی به شخصیت اصلی داستان توجه ویژه دارد، در قبال شخصیت های مثبت و منفی موضع گیری می کند و گاه به شیوه راویان قدیم برای پیشبرد روایت از دخالت در متن و برخی شگردهای دیگر استفاده کرده است.

نوشتار حاضر به بررسی ساخت داستان عامیانة حسین کرد شبستری باتوجه به عناصر داستانی آن، می پردازد. این داستان دربارة اعمال پهلوانی و عیّاریِ قهرمانی به همین نام در دورة صفویه است. در این پژوهش ابتدا عوامل داستانی، درون مایه، پیرنگ، شخصیت، حادثه، توصیف، گفت وگو، زاویة دید و سبک داستان، بررسی و سپس در نتیجه گیری، چگونگی شکل گیری داستان با توجه به این عوامل، توصیف شده است. به نظر می رسد که «تکرار»، عنصرِ بنیادی داستان و تمامی عوامل آن باشد.

این جستار در پی تبیین مفهوم «تیپِ» شاهان و گزارش کردارهای آنان است تا نقش آنان را در پیشبرد قصه بازنمایی کند. روش مطالعه از نوع کتابخانه ای و کیفی بر حسب تحلیل محتواست. ملاک گزینش این قصه ها، علاوه بر شهرت، طیف وسیع خوانندگان، اقبال عمومی و بسامد حضور شاهان است. پس از بررسی این قصه ها دریافتیم که شاهان غالباً بر حسب نوع نگرش گزارشگر قصه، در دو اقلیم ایرانی و غیرایرانی قرار می گیرند و بسته به فضای کلی قصه و درون مایه آن، سیمای شاهان گزارش می شود. درون مایه هر قصه علاوه بر اینکه بن مایه خاصی می طلبد، قهرمانان و تیپ های خاصی را نیز اقتضا می کند؛ مثلاً قصه سمک عّیار که دارای بُن مایه عیاری است، قهرمانان آن بیشتر عیاران و پهلوانان هستند و حتی کُنش شاهان برحسب نقش و کارکرد این تیپ شناخته می شود. داراب نامه دارای بُن مایه اساطیری حماسی است و لذا رفتار و کردار شاهان فخیم تر، حماسی تر و در مواردی اساطیری است. حسین کرد نیز داستانی پهلوانی مذهبی است. فرض ما بر این است که قصه پردازان در خلق تیپ های قالبی همچون شاه و درباریان و دیگر قهرمانان، در پی ضابطه مند کردن و قانونمند کردن ساختار جامعه اند؛ به عبارت دیگر آنان در پی ایجاد یک چارچوب قطعی و مسلم اند که تخطی از آن، مشکل آفرین و گاه خطایی بخشش ناپذیر است. از منظر بسامد «تیپ»ها، با مطالعه قصه های مورد پژوهش به این نتیجه رسیدیم که «درباریان»، به ویژه شاه و خانواده اش و وزیران، بیشترین بسامد و حضور را دارند و بیشتر قصه ها با حکایت «شاه» یا «شاهزاده ای» آغاز می شود. در این قصه ها حس شدید میهن دوستی و ایرانی گرایی دیده می شود؛ به همین دلیل تیپ شاهان ایرانی در این قصه ها بسیار لطیف تر، رئوف تر، انسانی تر، مردم دارتر، عادل تر و خردمندتر از دیگر هم منصبان غیرایرانی شان تصویر شده است. داراب نامه بیش از دو قصه دیگر حماسی تر است و تیپ شاهان فخیم تر و مطنطن تر و تاریخی تر تصویر شده است، در حسین کرد شاهان چندان حضور ندارند و کنش چندانی به انجام نمی رسانند.

مفهوم قدرت و رابطه آن با ایدئولوژی یکی از مؤلفه های اساسی نظریه گفتمان انتقادی است. در این مقاله جایگاه و موضع قدرت ایدئولوژیکی یکی از عیاران شاه عباس صفوی به نام حسین کرد را بر اساس دو مفهوم کنش تهدید کننده وجهه و کنش حافظ وجهه در مقابل دشمنان شاه عباس بررسی کرده ایم. در کنش تهدیدکننده وجهه، حسین کرد، بی پروا به شیوه های بیانی مختلفی، خود را در موضع قدرت و مخاطب را در موضع پذیرش قدرت قرار می دهد. در کنش حافظ وجهه نیز بسامد بالا به حفظ وجهه خود حسین کرد تعلق دارد و گاهی در رده ای پایین تر به شاه عباس تعلق می یابد. در این مقاله بر اساس دو کنش یادشده، نشان داده می شود که عیاری به نام حسین کرد، در جایگاه بسیار بالایی حتی گاه برتر از شاه عباس قرار می گیرد. به همین دلیل است که او حتی از کنش تهدیدکننده وجهه علیه شاه عباس نیز استفاده می کند. هدف این پژوهش نیز نشان دادن موضع قدرت عیاران شاه عباس و به ویژه حسین کرد با توجه به مؤلفه ایدئولوژی بوده است.

داستان های مربوط به پهلوانان و عیّاران، محبوب ترین داستان های شفاهی عامه هستند که اغلب مدّت ها پس از روایت به صورت مکتوب درآمده اند. ابومسلم نامه، حمزه نامه و سمک عیّار از قدیم ترین این داستان ها هستند و حسین کرد شبستری از جمله داستان های عیّاری نسبتاً متأخر و از داستان هایی است که در دوره صفویه روایت شده است و آن را ادامه سنّت عیّاری و نقل شفاهی داستان ها دانسته اند. با وجود این، بررسی داستان حسین کرد، نشان می دهد که شخصیت عیّار این داستان با عیّار داستان های پیش از آن، تفاوت های ظاهری و رفتاری معناداری دارد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این تفاوت ها پرداخته است و نتایج این بررسی نشان می دهد که حسین کرد، پهلوانی عامی، تک رو و فاقد ظرافت های رفتاری عیّارانی مثل سمک است و برخلاف عیّاران پیش از خود که بازیگرانی هنرمند و نمونه کامل پهلوانان آگاه، دانش آموخته، زبان آور و زیرک اند، فاقد زیرکی و دوراندیشی، توانایی ها و ظرافت های زبانی و مهارت های سخنوری است.

آموزش و تدریس تاریخ با توجه به ضرورت ها و تحولات اجتماعی نیازمند بهره گیری از منابع و شیوه های متنوعی می باشد و ادب پهلوانی یکی از این عرصه ها است. ادب پهلوانی بخشی از ادبیات عامه است. ادب عامه شامل طیف وسیعی از دانش ها و معارف عامه از جمله قصه ها، افسانه ها، مثل ها و معماها است. ادبیات عامه ماهیّتی میان رشته ای دارد و در پیوند مستقیم با دانش و علوم مختلف از جمله تاریخ می باشد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش ها است : متون ادب پهلوانی چه کاربردی در آموزش تاریخ دارد؟ چگونه می توان با استفاده از ادب پهلوانی تدریس موثری در درس تاریخ داشت؟ روش پژوهش ، روش تاریخی و به شیوه توصیفی- تحلیلی می باشد. سه متن ادب عیاری شامل سمک عیّار، حسین کرد شبستری و امیر ارسلان نامدار، که از نظر اطلاعات تاریخی و اجتماعی، ظرفیت بالائی در تدریس تاریخ دارند، بررسی شده و یافته های مقاله نشان می دهد که متون ادب پهلوانی به دلیل ماهیّت ساده و صریح و جذابیّت شنیداری، می تواند در تعمیق آموخته های تاریخی و علاقمندی فراگیران به درس تاریخ مؤثر باشد. روش های ایفای نقش، پروژه محور، منبع محور، نقّالی و روایتگری سنتی از جمله شیوه های است که با استفاده از متون ادب پهلوانی می توان در تدریس تاریخ از آن سود برد .

دوره صفویه تأثیر مهمی در جهت دهی به حوزه های مختلف ادبی، به ویژه روایت های داستانی داشت. در این عهد، روایت های داستانی در انواع ادبی حماسی، غنایی و تعلیمی، تنوّع و تعدّد بسیاری یافت. در این میان، یتیم نامه ، آخرین حماسه دینی منثور و مشهور در ادب فارسی، یک استثنا به شمار می رود که عمدتاً، بر کنار از سنّت های مرسوم در حوزه داستان سرایی، به خوبی توانسته است خود را با گفتمان مذهبی و تاریخی مسلّط در دوره صفویّه منطبق کند؛ نیز به قدر نازلی از ویژگی های میراث داستانی بهره مند شود و در قالب روایتی داستانی، بازتاب مطلوبی را از پیوند درون مایه های تاریخی و دینی عصر صفوی عرضه کند. یتیم نامه به علت نبود شناخت علمیِ حداقلی از دست نویس های معتبر آن، برای مدّتی نزدیک به دو سده است که در ایران با عنوان نسبتاً نادرست حسین کُرد شبستری معرفی می شود؛ حتی همه بخش های آن نیز شناسایی و منتشر نشده است. پژوهش حاضر به روش استقرایی و با تکیه بر معرفی کهن ترین نسخه ناشناخته جامع روایات و دیگر دست نویس های نویافته یتیم نامه ، ضمن گزارش لازم از فواید و کاستی های محتوایی اغلب دست نویس ها، کوشیده است تا برخی انگاشته های نادرست موجود در این زمینه را نیز با تبیین بیشتر اصلاح کند.

حسین کُرد شبستری از محبوب ترین پهلوانان متأخّر در ادب حماسی فارسی است و بنا بر شواهد اخیر، گزارشی که برای مدّت ها از احوال و نبردهای او در ایران تحت عنوان داستان حسین کُر شبستری مشهور شده، خود بخش چهارم از حماسه دیگری با عنوان یتیم نامه بوده که هنور به شکل جامع منتشر نشده است. عمق بی توجّهی به وجوه مختلف یتیم نامه تا جایی است که هنوز هویّت تاریخی حسین کُرد به عنوان پهلوان محوری روایت ناشناخته مانده و مایه اظهار نظرهای ناصوابی هم شده است. پژوهش حاضر به روش استقرایی و با تکیه بر شواهد نویافته منابع تاریخی و ادبی، به ارزیابی داده های داستانی پرداخته است. مطابق با برآیندهای طرح شده و تأیید قراین تاریخی و ادبی، حسین کُرد شبستری در واقع همان حسین بیگ تبریزی، قورچی خاصّه شاه عبّاس بوده است که در روایت داستانی به عنوان یتیم معرّفی شده است. پژوهش حاضر به روش استقرایی و با تکیه بر شواهد نویافته منابع تاریخی و ادبی، به ارزیابی داده های داستانی پرداخته است. 

قصّه حسین کرد شبستری از منابع داستانی عصر صفوی و دارای مضمونی عامیانه حماسی است. این داستان سرگذشت پهلوانان (عیّاران) عصر شاه عباس صفوی (۹۹۶ ۱۰۳۸ ه ق.) را روایت می کند. داستان در زمینه تاریخی اختلافات ایران با عثمانی ها، ازبکان و گورکانیان هند روایت شده است. دو محور اصلی این داستان، متشکل از درک و دریافت قهرمان های ملّی از ضرورت پاسداشت وطن در برابر تعرّض بیگانگان و حفظ و صیانت از پادشاهی صفویه است. ویژگی مشترک این دو محور مفهومی در داستان، اتّصال به مذهب تشیع و سرزمین ایران است. این مقاله با استفاده از الگوی طبقه بندی عناصر داستان های عامیانه پراپ در صدد تحلیل و بررسی چگونگی شکل گیری و بازتاب داعیه های سیاسی، مذهبی و فرهنگی صفویان در ذهنیت عامه است. این تحقیق مشخص می کند که داستان حسین کرد منعکس کننده ذهنیت عامه مردم از دین، مذهب، ملّیت و هویت ایرانی در عصر صفوی است.