ابن تیمیه

ابن تیمیه از علمای سلفی مذهب اهل سنت است. او در دوران زندگی خود چندین بار به خاطر ابراز عقاید مخالف امت اسلامی، واکنش مناسبی از علمای جهان اسلام ندید و حتی بارها راهی زندان شد. وی معاصر با حمله مغول به کشورهای اسلامی به دنیا آمد. هم زمان با تولد ابن تیمیه، حادثه سقوط خلافت بغداد نیز رقم خورد. اتفاقاتی همچون حمله مغول به حران (زادگاه ابن تیمیه)، سقوط بغداد و متمایل شدن حکام مغول به مذهب تشیع، باعث شد تا اتهاماتی در ذهن ابن تیمیه پدید آید و بر اساس آن، شیعه را در حمله مغول و نابودی خلافت عباسی مقصر جلوه دهد. بعد از ابن تیمیه، گروهی از پیروان وی همچون ابن کثیر و ذهبی نیز در برخی اتهامات به بعضی از بزرگان شیعه تاخته اند. پژوهش پیش رو به دنبال بررسی برخی از اتهامات ابن تیمیه به خواجه نصیرالدین طوسی و ابن علقمی و رد این اتهامات با تکیه بر منابع تاریخی شیعه و اهل سنت و نقد آن ها با روش کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی است. نتیجه به دست آمده در این پژوهش نشان می دهد که خود خلافت عباسی، قبل از حمله مغول ضعیف شده بود و خواجه نصیرالدین طوسی و ابن علقمی نه تنها در سقوط خلافت نقشی نداشتند، بلکه با مواضع خود، میراث فرهنگی اسلامی را حفظ کردند.

ابن تیمیه حرانی، از علمای قرن هشتم اهل سنت، کسی است که در چهره و لباس یک عالم دینی، در میان امت مسلمان ظهور و بر وز کرده و در اثر تعصب کور و مذهب گرایی شدید، از درک معارف و حقایق قرآن و شناخت اسلام ناب به دورمانده، به گونه ای که هم خود به عقاید باطل و افکار انحرافی زیادی در حوزه اعتقادات و فقه اسلامی گرفتار گردید وهم عده ی زیادی از مردمان دیگر را در دام آن عقاید، افکار و اعمال باطل گرفتار کرد. وی در مسائل اعتقادی، مانند پرداختن به صفات خبری، نظریه تجسیم را ارائه کرد و رسما قائل به سمت وجهت و درنتیجه داشتن جسم برای خداوند گردید و در مسائل فقهی نیز فتاوای عجیب و غریب و حتی خلاف نصوص قرآنی و روایی صادر کرد، تا جایی که علمای جهان اسلام ازجمله هم کیشان حنبلی او، در قبال وی موضع گیری کرده و به نقد های علمی برخی آراء وعقائد او پرداختند و با استناد به آیات و روایات معتبر اسلامی، بطلان بعض آراء او را در مسائل فقهی و اعتقادی به اثبات رساندند.

همواره شناخت جایگاه عقل در بین مکاتب مختلف کلامی از بعد معرفت شناسی دارای اهمیت بسیار بوده است؛ برخی مانند متکلمین اساس و مبنای علم خود را بر استدلال عقلی بنا نهاده وبرخی مانند متصوفه عقل را در معرفت ناکارآمد دانسته اند. ابن تیمیه به عنوان بنیانگذار مکتب سلفی، هر دو گروه را رد کرده و گاهی دلیل عقلی را به صورت غیر مستقل و تابع شرع پذیرفته است و در مواردی برای حل تعارض بین عقل و شرع، عقل را مردود دانسته است؛ اما با بررسی تفکرات او چنین به دست می آید که در بسیاری موارد به صورت واضح، حجّیّت دلیل عقلی را کاملاً رد کرده است و حتی پذیرش دلیل عقلی را منجر به تعطیل شناخت خدا دانسته است. در نظرات ابن تیمیه در این زمینه تناقضات بسیاری دیده می شود و با توجه به اینکه خود را عقل گرا می نامد، اما در بسیاری موارد عقل را رد کرده است و از طرفی دیگر در عین مردود دانستن دلیل عقلی، خود برای بیان نظراتش، به استدلال عقل تمسّک جسته است. نتیجه رد عقل در نزد او، توجه به ظاهر کتاب، حس گرایی و نهایتاً تجسیم خداوند بوده است. او اگرچه داعیه حمایت از عقل را داشته، اما در عمل، ساحت دین را از استدلال عقل جدا دانسته است.