بلاذری

در پی حمله اعراب مسلمان به سرزمین های امپراطوری ساسانی، شهرهای مناطق مختلف ایران به تناوب طی زمان-ها و شیوه های مختلف فتح شدند. در این میان، شوش که یکی از شهرهای مهم امپراتوری ساسانی محسوب می گردید توسط اعراب فتح گردید. تنوع روایات در زمینه چگونگی این فتح، سبب ایجاد این پرسش شده است که از میان روایات نقل شده در منابع تاریخی فوق، کدامیک، نزدیک ترین روایت را درباره فتح شوش بیان داشته است؟ فرضیه ای که مطرح می شود این است که به علت وقوع جنگ جلولا، قبل و جنگ نهاوند، بعد از فتح شوش و نقل و انتقال سپاهیان در این بین، روایات مربوط به فتح شوش متفاوت شده است. یافته ها نشان از آن دارند که رویارویی های همزمان سپاهیان ساسانی و عرب در چند منطقه مختلف به زمان فتح شوش بر اختلاف روایات تاثیرگذار بوده است. هدف از انجام این پژوهش بررسی روایات مربوط به فتح شوش براساس گزارشات، طبری، بلاذری و ابن اعثم کوفی و دستیابی به روایتی صحیح در مورد فتح این شهر به روش توصیفی-تحلیلی می باشد.

موقعیت تجاری، ثروت سرشار و وضعیت جغرافیایی برترخوارزم، موجب شد فاتحان مسلمان از همان سال های اولیه ی یورش به خراسان، به خوارزم توجه کنند. حمله های شش گانه ی اعراب به خوارزم، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و متفاوت روایت شده است. از سه لشکرکشی اول، داده های بسیار ناقصی دردست است که به دلیل محدود و یکتا بودن روایت، نقدپذیر نیستند. تنها ازسه حمله ی واپسین، روایت هایی با داده های متعدد و گاه متعارض در منابع نقل شده است، که یک حمله توسط یزید بن مهلب، و دو لشکرکشی دیگر به وسیله ی قتیبة بن مسلم انجام گرفت. این روایت ها با منشأهای متفاوت در چهار منبع مهم، یعنی آثار بلاذری، طبری، ابن اعثم و بیرونی، آمده است. روایت بیرونی، به دلیل منشأ آن، با روایت های سه گانه ی دیگر جهت گیری متفاوتی دارد. روایت های مورخان سه گانه ی نخست نیز، با وجود تفاوت درحجم داده ها، به دلیل تشابه درمنشأهای روایت، رویکردی طرفدارانه از حمله ی اعراب به دست می دهند. این مقاله درصدد است با بهره گیری از نقد روایت، به تحلیل انتقادی روایت های فتح خوارزم بپردازد. براساس بررسی های انجام شده، به نظر می رسد مورخان سه گانه ی نخست، باوجود ارائه ی داده های متفاوت، به دلیل منشأ واحد خبر، نتوانسته اند روایت منصفانه ای از دو جناح قدرت ارائه کنند. آنان با موضع گیری طرفدارانه ی خویش درصدد مشروعیت بخشی به حملات قتیبه هستند. منابع، با خلط دو حمله ی قتیبه، از آن روایتی ارائه کرده اند که به علت بهره گیری ازروایت های متعدد، دارای ساختاری ناپیوسته و از نظر محتوا نامنسجم هستند.

این مقاله جستاری است درباره مقتل الحسینt کتاب أنساب الاشراف که ابوجعفر احمد بن یحیی بلاذری در حدود قرن سوم آن را نوشته است. مقتل الحسینt موجود در این کتاب ازجمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است که البته همچون سایر کتب تاریخی و روایی از هجمه تحریفات عاشورایی مصون نمانده، چنان که ما را در بعضی از مطالب مربوط به جریان عاشورا در تردید قرار می دهد. با مقایسه مقتل بلاذری با مقتل موجود در تاریخ طبری می توان شباهت هایی از آن را دریافت. مطالب مقتل بلاذری که یکی از گزارشگران روایت حصین بن عبدالرحمن و نیز ابومخنف است، بدون سند کامل نقل شده، ضمن اینکه متن خالی از آشفتگی نیست؛ به طوری که در برخی موارد با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار بوده و گاهی شأن امام معصوم خدشه دار شده و پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن های بعد شده است. در این بررسی، کوشیده شده پس از ارزیابی شخصیت مؤلف و توضیحاتی چند درباره کتاب وی، به برخی از این هجمه های تحریفی، اشاره و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کاوش قرار گیرد.

أنساب الأشراف بلاذری از برجسته ترین آثار تاریخی سده سوم، با وجود روایت های پرشمار و مهمی که درباره وقایع صدر اسلام دارد، به طور شایسته مورد توجه محققان قرار نگرفته است. برخلاف رویکرد دینی بیشتر مورخان سده های نخستین به تاریخ، بلاذری پایبندی چندانی به تمام محورهای اندیشه اهل سنت ندارد. بر این اساس، در پژوهش حاضر تلاش شده تا با بررسی روایت های أنساب الاشراف و مقایسه آن با آثار مورخان هم عصر، جریان های فکری مؤثر بر تاریخ نگری بلاذری مورد شناسایی و ارزیابی قرار گیرد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که بلاذری با وجود پایبندی به برخی عقاید اهل سنت همچون مشروعیت خلیفه، نظریه «عدالت صحابه» را قبول ندارد و به تفصیل از وقایع اختلاف برانگیزی چون سقیفه، قتل عثمان، جنگ جمل و نظایر اینها بحث می کند. به علاوه، او در تنظیم مطالب کتابش متأثر از نسب نگاران پیش از خود است و شاعر بودنش نیز سبب توجه ویژه او به مسائل ادبی همچون شعر و داستان شده است؛ به طوری که می توان أنساب الأشراف را از منابع مهم ادبیات عرب دانست. فصل بندی برخی مطالب أنساب الأشراف به تأسی از اخباریان صورت گرفته است؛ هرچند بلاذری برخلاف ایشان، به جای قصص به اخبار اجماعی اصالت داده است. ارتباط بلاذری با دربار عباسی به عنوان «ندیم» و «کاتب» نیز در ارائه تصویری مثبت از بنی عباس و گزینش برخی روایت ها نمایان است.

کتاب فتوح البلدان، تنها منبع فتوح نگاری است که در کنار ذکر فتوح اراضی، به مسائل و روایت های فقهی و تاریخی مالی سرزمین های فتح شده نیز توجه تام کرده است. بلاذری روایت های مالی را به «شیوه اِسنادی و شفاهی (قَالَ، حَدّثنی، حَدَّثَنَا و...) گزارش کرده و به منبع مکتوب آنها اشاره ای نکرده است؛ اما با اطمینان باید گفت به استثنای گزاش های محلی بلاذری، تمام روایت های مالی کتاب او از منابعِ مکتوب مالی مورخان و محدثان و فقهیان نقل شده است. همچنین، بیشترِ منابع مالی که بلاذری در فتوح البلدان به آنها استناد کرده نیز از نظر سندشناختی و وثاقت راویان و مشایخ در کانون توجه است. این پژوهش در نظر دارد به روش کتابخانه ای و با رویکرد تاریخی تحلیلی، منابع فتوح البلدان را اعتبارسنجی کند. این کار با تکیه بر دو معیار انجام می شود: یکی پیوستگی منابع مکتوب با روایت شفاهی و دیگری معیار سندشناختی و وثاقت منابع مالی که بلاذری به آنها استناد کرده است. حاصل این بررسی، سه دستاور مهم است: نخست نشان دادن این نکته که بلاذری در استناد به منابع پیش از خود، باوجود پایبندی به سنت رایج نویسندگان، یعنی به کارگرفتن شیوه «اِسنادی و شفاهی»، به «منابع مکتوبِ» بسیاری از این روایت ها نیز دسترسی داشته است؛ دوم راستی آزمایی منابع روایت های مالی فتوح البلدان بلاذری از نظر سند و محتوا؛ سوم اعتبارسنجی و ارتقاء جایگاه تاریخی کتاب فتوح البلدان، به ویژه از آن نظر که بیشترِ منابعی که به آنها استناد شده است، هم اکنون مفقودند. 

احمد بن یحیی بلاذری(170یا180- 279 ه .ق) مورخ، نسب شناس ،جغرافی دانان بزرگ جهان اسلام  و صاحب کتاب «فتوح البلدان» است، که یکی از مهمترین منابع تاریخی فتوح و مرجع بسیاری از مورخان بشمار می آید.وی مدت ها کارگزار دیوان خراج در دربار عباسیان بود. نظر به اهمیت و نقش روایت های بلاذری در بازنمایی فتوح مسلمانان، بررسی و نقد روش وی در تاریخ نویسی فتوح با تکیه بر چهارچوب های تاریخ نگاری در آراء ابن خلدون خواست مقاله پیش روست. از میان اخبارمتعدد و پرشمار او، گزارش های وی درباره فتوح ماوراءالنهر که توسط قتبیه بن مسلم باهلی صورت گرفته، از ابعاد مختلفی برخوردار است از این رو سوال اصلی پژوهش حاضر این است که مولفه های تاریخ نویسی بلاذری پیرامون فتوح قتیبه بن مسلم در ماوراءالنهر مطابق با معیارهای تاریخ نگاری روشمند ابن خلدون چیست؟بررسی ها تاریخی با رویکرد توصیفی-تحلیلی در فتوح البلدان نشان داد روایت های بلاذری پیرامون اخبار فتوح از دقت کافی در درج رخدادها برخوردار نیست و گزارش های او در باره فتوح ماوراءالنهر قابل نقد است.   

فتو ح البلدان اثر احمدبن یحیی بلاذری، دانشمند ایرانی، کتابی است نا مآشنا برای مطالعه تاریخِ فتوحات صدر اسلام. ترجم هها و تصحیحات مختلفی از این اثر در دست است. با این حال، در شناخت نسخه ها و استفاده از آنها، پاره ای از کوتاه یها و لغز شها به چشم می خورد که در این نوشتار به صورت موجز به آنها اشاره خواهم کرد. ترجم ههای انگلیسی و فارسی اثر نیز از برخی کوتاه یها رنج م یبرد. برای نمونه، در ترجم ههای انگلیسی فتوح البلدان درباره روش کار و نسخه هایی که این ترجمه ها بر آن استوار است توضیحی ارائه نم یشود؛ در یکی از ترجمه های فارسی فتوح البلدان در بخش مقدمه کتاب درباره خاستگاه بلاذری مطالبی خلاف واقع ذکر می شود که آ گاهی از آن تواند مفید باشد.

أنساب الأشراف تألیف احمد بن یحیی بلاذری (د. 279ق) دربردارنده روایت های پرشمار و متنوعی درباره علی بن ابی طالب(ع) است که چشم پوشی از آن ها در بررسی تاریخ دوران زندگانی آن حضرت ممکن نیست. با وجود این، اهمیت روایت های تاریخی این کتاب به طرز شایسته ای مورد توجه مورخان و محققان قرار نگرفته است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا اهمیت اخبار و روایات أنساب الأشراف درباره امام علی (ع) از طریق مقایسه آن با مهم ترین منابع تاریخی قبل و بعد از آن معلوم گردد. غلبه نداشتن رویکرد دینی نزد بلاذری در قیاس با نویسندگانی چون ابن سعد و طبری سبب شده است تا او تصویر جامع تری از وقایعی همچون سقیفه، شورای جانشینی عمر، قتل عثمان و نبرد جمل ارائه دهد و اخبار او درباره  علی بن ابی طالب(ع) کامل تر باشد. همچنین تعلق خاطر او به حکومت عباسیان سبب گزینش روایت هایی در راستای تعامل عباس عموی پیامبر با علی بن ابی طالب(ع) شده است.