مسجد در فرهنگ اسلامی

مسجد، اسم مکان و در لغت به معنای جای سجده و عبادت است[1] و در اصطلاح، به مکانی گفته می‌شود  که جایگاه عبادت و خضوع و خشوع است. هر چند واژه مسجد در مورد چهار دیواری خاصی به کار می‌رود که برای عبادت ساخته شده است، اما در اسلام همه زمین، پاک و پاکیزه است و می‌تواند سجده‌گاه و مسجد مؤمن قرار گیرد.
پیامبر اکرم(ص) در حدیثی پس از بیان فضیلت مسجد الحرام و مسجد الأقصی، به ابوذر فرمود: «حیثما ادرکتک الصلاة فصلِّ و الأرض لک مسجد؛[2] هر جا وقت نماز رسید، همان جا نماز بخوان که سرتاسر زمین برای تو مسجد است».
واژه مسجد، با صیغه‌های مختلف 29 بار در قرآن به کار رفته و در بیشتر موارد، منظور مسجد الحرام است که به عنوان نخستین مسجد روی زمین شناخته  و برای عبادت مردم ساخته شده است:
) إِنّ أَوّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلّذی بِبَکّةَ مُبارَکًا وَ هُدًى لِلْعالَمینَ(؛[3]
«نخستین خانه‌ای که برای مردم قرار داده شده است، خانه‌ای است در مکه که مایه برکت و هدایت برای جهانیان است».
مهم‌ترین نقش مسجد، مرکزیت بخشیدن به عبادت مسلمانان است. مسجد محیطی، است که انسان ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمین آن باید از هر گونه پلیدی محفوظ باشد.
مسجد علاوه بر مرکزیت برای عبادت، محلی برای نشان دادن اتحاد و هماهنگی امّت و تمسّک جمعی به «حبل الله» برای رسیدن به اهداف الهی و انسانی، مرکزی برای حکومت و پس از آن، مکانی برای تعلیم و تعلّم بود.
در این نوشته، تلاش بر این است که ضمن آشنایی بیشتر با جایگاه و آداب مسجد، وظایف فرد در برابر مسجد و نقش سازنده آن را در زندگی تبیین کنیم و گامی برای رونق بیشتر مساجد برداریم. ان‌شاء الله
الف) جایگاه مسجد
مسجد در فرهنگ اهل بیت(ع) مهمان‌خانه خدا در زمین، جایگاه نزول خیرات و برکات آسمانی، خانه آگاهی و عبادت، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت، تجلی‌گاه بهشت در زمین و تفریح‌گاه موحّدان است.[4]
پیامبر اکرم(ص)، در اولین قدم برای تشکیل حکومت اسلامی، مسجد النبی را در مدینه پایه‌گذاری کرد که نخستین پایگاه علمی، سیاسی، اجتماعی و حکومتی اسلام به شمار آمد و به عنوان مرکز آموزش معارف اسلامی و انسان ‌سازی و مرکز حکومت و سیاست‌گذاری شناخته شد.
1. خانه خدا
خداوند متعال می‌فرماید:
)وَ أَنّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَدًا([5]؛
«مساجد برای خداست. پس احدی را جز او نخوانید»؛ یعنی همه چیز در مساجد برای خداست و مسجد باید جای تبلیغ ارزش‌های الهی باشد.
رسول خدا(ص) فرمود: «در تورات نوشته شده است که: خانه‌های من روی زمین، مساجد هستند. آفرین به کسی که خود را در خانه‌اش پاکیزه کند و بعد برای دیدارم به خانه‌ام بیاید. آگاه باشید بر میزبان است که میهمان را گرامی دارد؛ آنان که در تاریکی‌های شب به مساجد می‌روند، بشارت باد بر آنان به نور درخشان در روز قیامت».[6]
امام صادق(ع) فرمود: «بر شما باد به رفتن به مساجد؛ زیرا مساجد، خانه‌های خدا در روی زمین هستند. هر که پاکیزه وارد آنها شود، خداوند او را از گناهانش پاک می‌کند و او را در زمره زائران خودش می‌نویسد. پس در مساجد بسیار نماز و دعا بخوانید.[7]
در حدیث قدسی آمده است: «مساجد خانه‌های من در زمین هستند. مساجد برای اهل آسمان نورافشانی می‌کنند؛ همان طور که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند».[8]
2. خانه پرهیزکاران
رسول خدا(ص) فرمود: «المَسجِد بَیتُ کُلِّ تَقیٍ؛[9]
«مسجد، خانه هر پرهیزکار است».
در حدیث دیگر فرمود:
«مساجد، خانه پرهیزکاران است و کسی که مسجد خانه‌اش باشد، خداوند آسایش، آرامش و عبور از صراط را برای او تضمین می‌کند».[10]
3. خانه مؤمن
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «المَسجِدُ بَیتُ کُلِّ مُؤمِنٍ؛[11] مسجد، خانه هر مؤمن است».
4. جایگاه پیامبران
رسول گرامی(ص) فرمود: «المَساجِدُ مَجالسُ الأنبیاءِ؛[12] مساجد، جایگاه پیامبران است».
5. برترین مکان
رسول خدا(ص) فرمود: «خَیرُ البِقاعِ المَسجِدُ وَ شَرُّ البِقاعِ الأسواقُ؛[13] بهترین مکان‌ها مسجد است و بدترین آنها بازار است».
6. محبوب‌ترین مکان
امام علی(ع) فرمود: «هر کس بخواهد به مسجد وارد شود، با آرامش و وقار وارد شود؛ چون مساجد، خانه‌های خدا و محبوب‌ترین زمین‌ها نزد خداست و محبوب‌ترین فرد پیش خدا، کسی است که اول از همه وارد مسجد و پس از همه، از آن خارج شود».[14]
رسول اکرم(ص) فرمود: «نشستن در مسجد برای من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا  در بهشت خشنودی خودم فراهم می‌شود و در مسجد خشنودی خدا به دست می‌آید».[15]
و در بیان دیگری فرمود: «أَحبُّ البِلاد اِلَی اللهِ مَساجِدُها وَ  أبغَضُ البِلادِ إِلَی اللهِ اَسواقُها؛[16] محبوب‌ترین جا پیش خدا مساجد، و مبغوض‌ترین زمین پیش خدا بازارها هستند».
7. ساختن مسجد
از آنجا که مساجد در اسلام جایگاه بسیار مهمی دارند، بر ساختن و تعمیر مسجد تأکید زیادی شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَن بَنی مَسجِداً وَلَو مَفحَصَ قَطاةٍ بَنَی اللهُ لَهُ بَیتاً فی الجَنَّةِ؛[17] کسی که مسجد بسازد، اگر چه به اندازه خوابگاه مرغ سنگ‌خواره‌ای باشد، خداوند برای او در بهشت خانه‌ای می‌سازد».
البته وقتی ساختن مسجد ارزشمند است و این همه ثواب دارد که هدف از ساخت آن، اعلای کلمه توحید و تبلیغ فرهنگ اسلام ناب و مکتب پیامبران و امامان معصوم(ع) باشد؛ اما اگر هدف  غیر  الهی و شیطانی باشد، نه تنها ارزش و ثوابی ندارد، بلکه سازنده آن مؤاخذه خواهد شد. از این رو، خداوند از اولین بانی مسجد در اسلام که مسجد قبا را ساخت، این چنین یاد می‌کند:
)لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التّقْوى‏ مِنْ أَوّلِ یَوْمٍ أَحَقّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبّونَ أَنْ یَتَطَهّرُوا وَ اللّهُ یُحِبّ الْمُطّهِّرینَ(؛[18]
«مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن به نماز قیام کنی؛ چون در این مسجد کسانی هستند که دوست دارند پاک و منزه شوند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد».
اما خداوند به کسانی که با مقاصد دیگر مسجد ساختند، نه تنها ثوابی نمی‌دهد، بلکه با آنان به شدّت برخورد می‌کند و آنان را منافق به شمار می‌آورد:
)وَ الّذینَ اتّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَ کُفْرًا وَ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ إِرْصادًا لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنّ إِنْ أَرَدْنا إِلاّ الْحُسْنى‏ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنّهُمْ لَکاذِبُونَ( [19]؛
«منافقان کسانی‌اند که مسجدی ساختند به منظور ضرر رساندن به پیامبر و مؤمنان و تقویت کفر و ایجاد تفرقه میان مؤمنان و کمین‌گاه برای کسانی که با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بودند، و آنان سوگند یاد می‌کنند که نظری جز نیکی نداشته‌ایم امّا خداوند گواهی می‌دهد که دروغ می‌گویند».
بعد خداوند اضافه می‌کند:
) لا تَقُمْ فیهِ أبداً(؛ 
«هرگز در آن مسجد نماز اقامه نکن یا هرگز در آن مسجد نایست».
از این آیات بر می‌آید که «مسجدسازی» باید بر اساس تقوای الهی بنیان‌گذاری شود و هدف این باشد که خدا در آنجا عبادت و بزرگ داشته شود و محل اجتماع کسانی باشد که علاقه دارند به سوی خدا حرکت کنند و خود را پاک و پاکیزه سازند و خودسازی کنند و اهداف الهی را در آنجا به اجرا درآورند. و مسجد باید مرکزی برای اجتماع و اتحاد مسلمانان باشد و نفع  اسلام و مسلمین در آن مورد توجه قرار گیرد،  نه اینکه محلّ باند‌بازی و تفرقه و زیان رساندن به مسلمانان و موجب بدبینی به خدا باشد و در آن کفر و الحاد و شرک تقویت شود.
در آیه دیگر، قرآن صریحاً می‌فرماید:
)ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدینَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النّارِ هُمْ خالِدُونَ([20]؛
«مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند، با آنکه خود شاهد کفر خویشتن‌اند؛ چه اینکه اعمال آنان بی‌اجز و باطل است و خود در جهنم جاودان‌اند».
آن گاه می‌فرماید: )إِنّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ أَقامَ الصّلاةَ وَ آتَى الزّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاّ اللّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ[21](؛
«مسجدهای خدا را تنها کسی آباد می‌کند که به خدا و روز جزا ایمان دارد، نماز به پا کند، زکات دهد و جز از خدا نترسد. باشد که آنان از هدایت یافتگان باشند».
گروهی از مفسران معتقدند که مراد، عمران ظاهری نیست بلکه این واژه بر عمران معنوی نیز دلالت دارد که همان آباد نگاه‌داشتن مساجد و حضور در آنها برای ادای نماز و کارهای سودمند است؛ چنان که میبدی در تفسیرش گفته است: «عمارت مسجد، وارد شدن و نشستن در آن است و به قولی، بالا بردن بنای مسجد و نیکو کردن آن و به قولی عمارت مسجد، عبادت کردن، نماز خواندن و طواف در آن است».[22] آیت الله مکارم شیرازی نیز می‌فرماید: «آیه مفهوم وسیعی دارد و همه امور را شامل می‌شود».[23] زمخشری نیز پس از نقل هر دو نظر از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که خدا فرمود: «إِنَّ بُیوتی فی ألارضِ المَساجِدَ، وَ أنَّ زُوّاری فیها عُمّارُها؛[24] مساجد، خانه‌های من در زمین هستند و در میان آبادکنندگان مساجد، همانا ملاقات کنندگان من قرار دارند».
8. آبادی معنوی مساجد
روزی رسول خدا(ص) خطاب به ابوذر فرمود: «در تعمیر و آبادانی مساجد بکوش که ثواب آن از ناحیه پروردگار، بهشت است».
ابوذر پرسید: مساجد را چگونه آباد کنیم؟
پیامبر(ص) فرمود: «در مساجد با صدای بلند سخن نگویید، حرف باطل و سخن نادرست نزنید و داد و ستد و خرید و فروش نکنید. ای اباذر! تا در مسجد هستی، بکوش یاوه و بیهوده نگویی و اگر این چند دستور را رعایت نکردی، روز قیامت جز خویشتن را ملامت و سرزنش مکن».[25]
امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «چون خداوند تبارک و تعالی ببیند که اهل یک آبادی (شهر یا روستا) در نافرمانی او زیاده‌روی کرده‌اند، ولی در میان آنان سه تن مسلمان (واقعی) است، خطاب فرماید: «ای گناه‌کاران و کسانی که از فرمان‌های من سر برتافته‌اید! اگر در میان شما مؤمنانی نبودند که با یکدیگر مهربان‌اند و با نمازگزاردنشان، زمین و مساجد مرا آباد می‌گردانند، و در سحرگاهان استغفار می‌کنند، عذابم را بر شما فرود می‌آوردم».
مرحوم نوری در ذیل حدیث مزبور می‌نویسد: «حدیث در این معنا صراحت دارد که مراد از عمران مساجد، دایر نگاه‌داشتن آنها به وسیله نماز، دعا، یاد خدا، تلاوت قرآن و جز اینهاست، نه تعمیر و ترمیم سقف و دیوار آن».[26]
یک نکته
گاهی انسان نمی‌تواند  در مسجد حضور یابد و به دلایلی باید فریضه نماز را در خانه بجا آورد. از این رو، در اسلام سفارش شده است که اتاقی را برای نماز و راز و نیاز اختصاص دهد؛ همان گونه که امروزه نمازخانه‌هایی را در ادارات، هواپیماها و .... اختصاص داده‌اند. امام صادق(ع) در نامه‌ای به شخصی به نام مسمع نوشت: «دوست دارم که یکی از اتاق‌های منزلت را مسجد قرار دهی».[27] آن حضرت در حدیث دیگری فرمود: «علی(ع) در منزل خود اتاقی را که نه کوچک بود و نه بزرگ، مخصوص نمازش قرار داده بود».[28]
البته روشن است که این امر نباید موجب شود که انسان حضور کمتری در مساجد پیدا کند. از این‌رو، بر حضور در مساجد عمومی، به خصوص مساجدی که ویژگی خاص دارند، بسیار تأکید و ثواب‌های زیادی برای نماز خواندن در در آنها بیان شده است.
9. آثار رفتن به مسجد
امام صادق(ع) فرمود: «من مَشی إلی المَسجِدِ، لَم یَضَع رِجلَهُ عَلی رَطبٍ وَلا یابِسٍ إلاّ سَبّحَت لَهُ الارضُ إلی الأرضینَ السابِعةَ؛[29] کسی که به طرف مسجد قدم بردارد، پایش را بر تر و خشکی نمی‌گذارد، جز آنکه زمین تا طبقه هفتمش برای او تسبیح می‌گوید».
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «بشارت باد بر کسانی که در تاریکی شب به طرف مساجد می‌روند به نوری که در روز قیامت برای آنان پیدا می‌شود».[30]
در بیان دیگری فرمود: «هر که برای شرکت در نماز جماعت به مسجدی رود، برای هر قدمی که بر می‌دارد، هفتاد هزار حسنه برایش نوشته شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بمیرد، خداوند هفتاد هزار فرشته بگمارد که در قبرش به دیدار او روند و انیس تنهایی او باشند و تا زمانی که برانگیخته شود، برایش آمرزش بخواهند».[31]
10. حضور در مسجد
پیامبر اکرم(ص) به ابوذر فرمود: «ای اباذر! مادامی که تو در مسجد هستی، خداوند در مقابل هر نفسی که می‌کشی، یک درجه در بهشت به تو عطا می‌کند و فرشتگان بر تو درود می‌فرستند و برای تو برای هر نفس در مسجد، ده حسنه می‌نویسند و ده گناه از تو پاک می‌کنند».[32]
و در حدیث دیگری فرمود: در مسجد به انتظار نماز نشستن، عبادت است، مگر آنکه حدثی از او سر زند ». عرض شد: ای رسول خدا! حدث چیست؟ فرمود: «غیبت کردن».[33]
11. ثواب نماز در مسجد
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «نماز در مسجد من (مسجد النبی(ص)) پیش خدا، معادل ده هزار نماز در مساجد دیگر است، مگر در مسجد الحرام که نماز در آن، معادل صد هزار رکعت است».[34]
امیرمؤمنان(ع) فرمود: «ثواب نماز در بیت‌المقدس، معادل هزار رکعت نماز است و نماز در مسجد اعظم (جامع)، برابر صد نماز است و نماز در مسجد محله و قبیله ،ثواب 25 رکعت نماز را دارد و در مسجد بازار، دوازده برابر نماز است و نماز در خانه، به اندازه یک نماز ثواب دارد».[35]
حضرت امام خمینی(ره) می‌فرماید:
«در شرع مقدس اسلام بسیار سفارش شده است که نماز را در مسجد بخوانند و بهتر از همه مسجدها، مسجد الحرام است و بعد از آن مسجد پیامبر اسلام(ص)، بعد مسجد کوفه، بعد از آن مسجد بیت المقدس، بعد از آن مسجد جامع هر شهر و سپس مسجد محله و بعد از مسجد محله، مسجد بازار است».
و بعد می‌فرماید: «زیاد رفتن به مسجد و رفتن به مسجدی که نمازگزار ندارد، مستحب است و همسایه مسجد اگر عذری نداشته باشد، مکروه است در غیر مسجد نماز بخواند».[36]
12. بی‌توجهی به مسجد
در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که فرمود: «لا صَلاةَ لِجارِ المَسجِد إلاّ فی المَسجدِ؛[37] نمازی برای همسایه مسجد نیست، مگر در مسجد».
در حدیث دیگر فرمود: «هر کس در مسجد ندای نماز را بشنود و بدون علت از آن خارج شود، منافق است، مگر اینکه قصد برگشت داشته باشد».[38]
امام امت(ره) فرموده است: «مستحب است انسان با کسی که در مسجد حاضر نمی‌شود، غذا نخورد و در کارها با او مشورت نکند و همسایه او نشود و از او زن نگیرد و به او زن ندهد».[39]
و از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «مساجد از همسایگانش که آن را زیارت نکردند، نزد خدا شکایت کردند. خداوند به آنها وحی کرد: به عزت و جلالم سوگند که نمازشان را نپذیرم و عدالت آنان را در میان مردم آشکار نسازم و رحمت من به آنان نرسد و در بهشتم در جوار خویش قرارشان ندهم».[40]
ب) آداب مسجد
1. آداب ورود به مسجد
امیرمؤمنان(ع) فرمود: «هر کس بخواهد وارد مسجد شود، با آرامش و وقار وارد شود؛ زیرا مساجد، خانه‌های خدا و محبوب‌ترین محل‌ها پیش خدا هستند».[41]
از اهل بیت(ع) نقل شده که فرموده‌اند: «بهتر آن است که هنگام ورود به مسجد، ابتدا با پای راست وارد شوی و هنگام خروج، با پای چپ خارج شوی».[42]
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا تَدخُلِ المَسجِدَ إلاّ بِالطَّهارَة وَ مَن دَخلَ مَسجِداً بِغَیرِ الطَّهارَِةِ فَالمَسجِدُ خَصمُهُ؛[43] وارد مسجد نشو، مگر با طهارت، و کسی که بدون آن وارد شود، مسجد دشمن او خواهد بود».
فاطمه زهرا(س) فرمود:
«پیامبر وقتی که داخل مسجد می‌شد، چنین می‌فرمود: «بِسم اللهِ، اللَّهُم صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَاغفِر ذُنُوبی وَ افتَح أبوابَ رَحمَتِک؛ به نام خدا، خدایا! بر محمد و آلش درود بفرست، و گناهانم را ببخش و درهای رحمت خود را برایم باز کن».[44]
2. آداب حضور در  مسجد
امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه داخل مسجد شدی، حمد و سپاس خدا بگو و بر پیامبر صلوات بفرست».[45] پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مساجد را گذرگاه قرار ندهید، مگر اینکه دو رکعت در آن نماز بخوانید».[46] امیرمؤمنان(ع) فرمود: «سنت این است که وقتی در مسجد می‌نشینی، رو به قبله باشی».[47] پیامبر خدا(ص) فرمود: «ای اباذر! هر نشستی در مسجد بیهوده است، مگر نماز خواندن یا ذکر گفتن، پی‌علم بودن و سؤال علمی کردن».[48]
در بیان دیگری از آن حضرت آمده است: «اِنَّما نُصِبَتِ المَساجِدُ لِلقُرآنِ؛[49] همانا مساجد برای قرآن بنا نهاده شده‌اند».
طبق این بیان، مساجد مکانی برای شناخت، شناساندن و آموزش قرآن و حقایق آن و اجرای برنامه‌ها و دستورهای آن باید باشد؛ چنان که در عصر پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) چنین بود.
بنابراین باید مساجد را عملاً تکریم و احترام آنها را حفظ کنیم و در حد توان از آنها بهره برگیریم و از آنچه در شأن مساجد و خانه‌های خدا نیست، بپرهیزیم.
در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «إنّما اُمِرْنا بِتَعظیمِ المَساجدِ لأنّها بُیوُتُ اللهِ فِی الأرض؛[50] ما مأمور به بزرگداشت مساجد شده‌ایم؛ زیرا مساجد، خانه‌های خداوند در روی زمین‌ به شمار می‌آیند».
در جای دیگر فرمود: هر کس مسجد را گرامی و از افکندن آب دهان و بینی در آن خودداری کند، در روز قیامت در حالی به لقای الهی نائل خواهد شد که شادمان است و نامه اعمالش به دست راستش داده می‌شود».[51]
3. کارهای ناروا در مسجد
امام صادق(ع) فرمود: «جَنِّبُوا مَساجِدَکُم الشِّراءَ وَالبَیْعَ»؛[52] مساجد خود را از خرید و فروش دور نگهدارید».
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ورود به مسجد برای افراد جُنب و حایض، جایز نیست».[53]
در بیان دیگری فرمود: «سخن ناروا در مسجد، حسنات را می‌خورد؛ آن گونه که چهارپایان علف‌ها را می‌خورند».[54]
و فرمود: «مَن نامَ فِی المَسجدِ بِغَیرِ عُذرٍ إبتَلاهُ اللهُ بَلاءً لازَوالَ لَهُ؛[55] هر کس بدون عذر در مسجد بخوابد، خداوند او را به بلایی گرفتار می‌کند که از بین رفتنی نیست».
امید است با بهره‌گیری هر چه بیشتر از دستورهای با ارزش مکتب اهل بیت(ع)، روز به روز شاهد پررونق‌تر شدن مساجد باشیم. ان‌شاء الله
پی‌نوشت‌ها
[1] . فرهنگ عمید.
[2] . آثار اسلامی مکه و مدینه، ص199؛ صحیح مسلم، ج2، ص63.
[3] . آل عمران/96.
[4] . برگرفته از روایات باب مسجد، وسائل الشیعه، ج3.
[5] . جن/18.
[6] . میزان الحکمه، ج5، ص2390، حدیث8292.
[7] . تفسیر معین، ص573.
[8] . جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، ص38، به نقل از مستدرک الوسائل.
[9] . نهج  الفصاحه، ص447، حدیث 3083.
[10] . جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص38.
[11] . کنزالعمال، ج7، ص680، حدیث20736.
[12] . جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص38، به نقل از مستدرک الوسائل.
[13] . کنزالعمال، ج7، ص652، حدیث20748.
[14] . من لا یحضره الفقیه، ج1، ص170.
[15] . وسائل الشیعه، ج3، ص482، حدیث6.
[16] . کنزالعمال، ج7، ص648.
[17] . سفینة البحار، ج4، ص76.
[18] . توبه/108.
[19] . همان/107.
[20] . همان/17.
[21] .  همان/18.
[22] . جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، ص33.
[23] . تفسیر نمونه، ج7، ص378.
[24] . جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص34.
[25] . بحارالانوار، ج83، ص370.
[26] . جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص192.
[27] . بحارالانوار، ص162، حدیث3.
[28] . همان، ج76، ص161، حدیث 1.
[29] . همان، ج84، ص13، حدیث91.
[30] . جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص43.
[31] . میزان الحکمه، ج5، ص2392، ح8302.
[32] . تفسیر معین، ص573، حدیث3.
[33] . میزان الحکمه، ج5، ص2392، حدیث8304.
[34] . وسائل الشیعه، ج3، ص536، حدیث 5.
[35] . همان، ص551، حدیث2.
[36] . رساله توضیح المسائل، مسئله893 و896.
[37] . وسائل الشیعه، ج3، ص478؛ کنزالعمال، ج7، ص650، حدیث20737.
[38] . وسائل الشیعه، ج3، ص513، حدیث 1.
[39] . رساله توضیح المسائل، مسئله 897 و این دستورها در احادیث نیز آمده است.
[40] . وسائل الشیعه ،ج3، ص479، حدیث8.
[41] . من لا یحضره الفقیه، ج1، ص170.
[42] . وسائل الشیعه، ج3، ص517، حدیث2.
[43] . جامع الاخبار، ص179، حدیث433؛ مستدرک الوسائل، ج3، ص388، حدیث 3856.
[44] . بحارالانوار، ج84، ص23، حدیث14.
[45] . وسائل الشیعه، ج3، ص516، حدیث3.
[46] . همان، ص553، حدیث1.
[47] . بحارالانوار، ج83، ص380، حدیث48.
[48] . همان، ص370.
[49] . جواهر الکلام، ج14، ص112.
[50] . وسائل الشیعه، ج3، ص553.
[51] . مستدرک الوسائل، ج3، ص375، حدیث3818.
[52] . وسایل الشیعه، ج3، ص507.
[53] . کنزالعمال، ج7، ص668، حدیث36.
[54] . مستدرک الوسائل، ج3، ص371، حدیث3808.
[55] . جامع الاخبار، ص179، حدیث434.