طب و تربیت (10)

تشویق یعنى چه؟
تشویق در لغت‏به معناى شوق افکندن و ترغیب کردن به کارمى‏رود.
از نظر روان شناسى ارائه محرک مطلوب پس از انجام رفتار مطلوب‏به منظور افزایش، تکرار، تثبیت آن عمل و رفتار معنا مى‏شود. (1)
گفته شد، در انسانها نوعى نیاز به محبت وجود دارد، انسانهامایلند که مورد محبت، تحسین و تمجید قرارگیرند. ما به چیزهایى‏که خوشایندمان باشد، پاسخ مى‏دهیم و از پاسخهایى که برمى‏گزینیم‏آن که با رضایت‏خاطر و پاداش همراه باشد، تقویت مى‏گردد و شخص‏به این پاسخ پایبند مى‏گردد.
تشویق به نحوى ارضا کننده نیازهاى انسان است. موجب اعتقاد واعتماد بیشتر شخص به نتیجه عمل فرد مى‏شود و شوق بیشترى براى‏انجام عمل در وى فراهم مى آید.
گفتیم تنبیه به تنهایى کارساز نیست. براى متوقف کردن رفتارخطا، عاملى بازدارنده است. بنابراین، هنگام استفاده از آن بایددر صدد باشیم به محض بروز رفتار درست، عامل تشویق را جایگزین‏آن کرده و به کمک آن رفتار جدید را تثبیت کنیم.
تشویق براى چه کسانى باید صورت گیرد؟
این امر مختص کودکان نیست و مى‏توان آن را در تمام سطوح افرادجامعه پیاده کرد. در این راستا سخنان حضرت على(ع)را به مالک‏اشتر مى‏بینیم که مى‏فرمایند:
«و اوصل فى حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلى ذو والبلاءمنهم فان کثره الذکر لحسن افعالهم تهزالشجاع و تحرض والناکل ان‏شاءالله تعالى.» (2)
با تحسین وحق‏شناسى، خویشتن را با مامورین درستکار خود مرتبطکن، خدمات صادقانه آنان را به زبان بیاور و صریحا قدردانى نما،زیرا تحسین و حق‏شناسى، مردان شجاع را در راه نیکوکارى تهییج‏مى‏کند، و مسامحه کاران را، به واست‏خداوند، به جنبش و حرکت وامى‏دارد.
به طور قطع، تشویق در کودکان مؤثرتر بوده و زودتر به نتیجه‏مطلوب مى‏رسد. حتى بیش ازتنبیه در پیشرفت رفتارى و درسى کودک‏مؤثر است. تنبیه بیش از حد دردرازمدت مانع پیشرفت‏خود به خودى‏کودک مى‏شود، ولى مى‏توان با تشویقهاى مادى و حسى، به خصوص درمقاطع سنى پایین‏تر، سریع‏تر به نتیجه دلخواه رسید.
راههاى تشویق
الف- تشویق کلامى
در تشویقهاى گفتارى و کلامى، با سخن خویش رفتار کودک موردتایید قرار گرفته و عمل مثبت انجام شده، توسط کودک را تشویق‏مى‏کنیم. مثل:
پسرم، دخترم، عزیزم، چقدر زحمت کشیدى! آفرین! من به توافتخار مى‏کنم.
با ارج نهادن به شخصیت کودک مى‏توان فرصت‏بروز استعدادهاى‏ذاتى را به او فراهم کرد. وقتى کودک مورد نوازش قرار مى‏گیرد،احساس مى‏کند که صمیمیت‏بیشترى به او نشان داده مى‏شود و مى‏فهمدکه مورد حمایت قرار گرفته است. شاید یک نوازش ساده داراى چنان‏قدرتى باشد که با هیچ یک از دیگر راههاى تشویق قابل مقایسه‏نباشد.
ب- تشویق عملى
1- گردش بردن
بچه‏ها علاقمند هستند که غیر از محیط خودشان جاهاى دیگرى را هم‏ببینند، هرچند ممکن است‏شما بهترین شرایط را در کانون خانواده‏براى آنها فراهم کرده باشید; ولى کنجکاوى کودک او را برمى‏انگیزدکه همه چیز را تجربه کند. گردش و تفریحات ساده و سالم‏چه بسا، کودک را به انجام تکالیفش تشویق کند.
2- دادن جایزه
یکى دیگر از راههاى مؤثر، جایزه دادن است. بهتر است جایزه‏طبق احساس و سلیقه کودک دریافت کننده انتخاب شود. هرچه زودتربه وعده‏اى که داده شده، عمل شود; چون بچه‏ها نمى‏توانند روزها وماهها براى انجام وعده داده شده منتظر بمانند.
3- کارت تشویق
مى‏توان با استفاده از خود کودک در تهیه کارتهاى زیبا که حاوى‏امتیازات متفاوتى باشد، در مواقع مختلف بچه‏ها را به امر خاصى‏تشویق کرد; براى مثال، کودک به سن تکلیف نرسیده، ولى با تشویق‏والدین نماز را تقریبا مرتب مى‏خواند و گاهى در این امر قصورمى‏کند. با قراردادى که بین خودمان و او مى‏بندیم و به او مى‏گویم‏که براى به موقع نماز خواندن، یک کارت سه امتیازى مى‏گیرى ودرازاى یک هفته که نمازهایت را به وقت و مرتب مى‏خوانى، 21امتیاز و در مقابل این امتیاز، هدیه یک کتاب، بردن به پارک... را وعده مى‏دهیم و کودک را به صورت عملى در تشویق خودش مشارکت‏داده و به نتیجه دلخواه مى‏رسیم.
شرایط تشویق
در مورد کودکان باید طورى عمل شود که آنها به انگیزه و هدف‏تشویق آگاه شوند. تشویق باید متعادل، به اندازه، به موقع، به‏جا و مناسب باشد. متناسب با میزان فعالیت و انتظار کودک بوده. هم چنین با سن، نیازهاى کودک، شرایط وموقعیت مکانى، شخصیتى وروانى تناسب داشته باشد. کودک به انگیزه تشویق و هدف آن‏پى‏برده، علت تشویق براى کودک مشخص گردد. در مورد بچه‏ها تشویق‏در میان همسالان و دوستان از تشویق در تنهایى مؤثرتر است. درهنگام تشویق کودکمان نباید مقایسه رقابت تحقیر کننده وتخریب‏کننده با دیگران صورت بگیرد، که در این زمان نتیجه معکوس است.
حالت تکرار و عادت و یکنواختى پیدا نکند، گه گاه و بنابراقتضائات خاص باشد. طبیعى، واقعى و به دور از فریب و ریاکارى‏باشد. بلافاصله اعمال گردد.
پیامدهاى تشویق
پاسخ به یک نیاز طبیعى کودک است که مى‏تواند آرامش فکرى آن رابه دنبال داشته باشد.
تشویق تحریک درونى براى پیشرفت امور را ایجاد مى‏کند. تشویق،به نحوى جبران کننده کمبودها، حقارتهاى عاطفى و اجتماعى است.
باعث‏به وجود آمدن حسن اعتماد به نفس و تقویت عزت نفس درکودک مى‏شود.
بدین وسیله مى‏توان کمترین هدایت و تقویت رفتارهاى مورد نظررا داشته باشیم.
تشویق مى‏تواند تغییر دهنده و جهت دهنده رفتار و سیرزندگى‏کودک باشد.
آفات تشویق بى‏حد
وابستگى کودک به عوامل تحریکى، کند شدن محرکهاى درونى، ایجادتوقعات و انتظارات تصنعى براى کودک، مغرور شدن و احساس مهترى‏کاذب.
حد تشویق
تشویقهاى مکرر و یکسان به مرور زمان تاثیر خود را از دست‏مى‏دهد و براى فرد عادى جلوه مى‏کند; لذا مربى همواره باید گروه‏کثیرى ازتشویق کننده‏ها را در اختیار داشته باشد و از تشویقهاى‏متعدد استفاده کند.
تشویق ارضا کننده نیازهاى آدمى است، طبیعتا وقتى نیازى ارضاشد، دیگر حالت روانى و درونى لازم وجود ندارد، تشویق‏هاى مکرر وغیر یکسان نیز حالت رشوه به خود مى‏گیرد و فرد عادت مى‏کند که درازاى هر رفتار و عملى به او پاداش داده شود و در غیر این صورت‏از انجام کار طفره مى‏رود. بنابراین، بهترین شیوه تشویق، تشویق‏گاه گاهى و غیر یکسان است.
على(ع)مى‏فرماید: «الثناء باکثر من الاستحقاق ملق و التقصیرعن الاستحقاق عى او حسد.» (3)
ثنا و تمجید دیگران، بیش از حد شایستگى و لیاقت، تملق وچاپلوسى است و کمتر از آنچه سزاوارند یا ناشى از عجز تمجیدکننده است‏یا منشا روانى آن بیمارى حسد است.
پى‏نوشتها:
1- درآمدى برنظام تربیتى اسلام، محمد على حاجى ده‏آبادى.
2- نهج البلاغه، فیض، ص 997.
3- همان، ص 1339.