گوهر نیایش

گوهر گرانبهاى نیایش تعلیم خاص خداست که به وسیله انبیاى‏عظام (علیهم السلام) به بشر ارزانى داشته است . آن دم که‏انسان دست نیایش به سوى پروردگار خویش برمى‏دارد ، در حقیقت‏زخمه محبت الهى است تارهاى دل را به لرزش واداشته تا با اوعاشقانه سخن گوید . اگر اجازه او نبود ، چه کسى مى‏توانست زبان‏به ستایشش گشاید ؟ کلام حق را در سخن منظوم مولوى نیز درمى‏یابیم :
این طلب درما هم از ایجاد توست رستن از بیداد یا رب داد توست
بى‏طلب تو این طلبمان داده‏اى بى‏شمار و حد عطاها داده‏اى
به عبارت دیگر ، نیایش و دعا اظهار بندگى در پیشگاه بى‏همتاى‏احدیت است ; قرآن کریم دعا را عبادت و ترک آن را استکبارمى‏خواند : (و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى‏سید خلون جهنم داخرین) (1)
امام سجاد (ع) در توضیح این معنا مى‏فرماید : «فسمیت‏دعائک عباده و ترکه استکبارا» (2)
پس دعاى تو عبادت وترک آن استکبار نامیده شد . این مطلب رادر سخن فرزانه به نام ، حافظ مى‏بینیم که دعا کردن راابرازبندگى و اظهار عجز و ناتوانى در مقابل خالق یکتا مى‏داند :در کوى عشق شوکت‏شاهى نمى‏خرند ابراز بندگى کن و اظهار چاکرى‏به عقیده مولوى ، آن بخت‏برگشتگان جاهلى که دل به سوى خداندارند ، اذن دعا هم نمى‏یابند و بر دل و زبانشان قفل نهاده شده‏تا در وقت نیاز زبان به راز و نیاز با حق نگشایند :
جان جاهل زین دعا جز دور نیست ز آنکه یا رب گفتنش دستور نیست
بر دهان و بردلش قفل است و بند تا ننالد با خدا وقت گزند
از جمله فواید نیایش شناخت ذات اقدس بارى تعالى است ; تکیه‏بر قدرت لایزال خداوندى که سخنها را مى‏شنود و به آنها پاسخ‏مى‏دهد ، سبب آرامش روان آدمى است ; بیانى دردها و رنجهاى درونى‏انسان را سبکبار مى‏کند و از نگرانى‏هایش مى‏کاهد . امام صادق (ع) دعا را شفا بخش هرنوع بیمارى خوانده است :
«علیک بالدعاء فانه شفاء کل داء» (3)
برتو باد به دعا کردن که همانا درمان همه دردهاست .
پاسخ خداوندى به دعاى مومن با حرف نیست و چه بسا ، به علت‏مصحلت ، به برآورده شدن حاجت هم نباشد ، بلکه همین آرامش روانى‏و آسودگى خاطر خود جوابى مطلوب از جانب حق تعالى است . در این‏باره ، به کلام سنایى غزنوى دل مى‏سپاریم :
چون ز نزد نیاز باشد پیک از تو یارب بود از او لبیک
نه جوابى که حرفش آلاید بل جوابى که جان بیاساید
دعا سپر مؤمن است
در گفتار فرزانگان و پیشوایان دین ، دفع بلا و مصیبت ازفوایددعا شمرده شده است .
على (ع) مى‏فرماید : موجهاى بلا را با دعا برانید ;
«وادفعوا امواج البلاء بالدعاء» (4)
آن امام معصوم (ع) در بیانى دیگر مى‏فرماید : دعا سپرمومن‏است : «الدعا ترس المومن‏» (5)
شاعر و حکیم بزرگ ، سوزنى سمرقندى در این باره مى‏گوید :تا دعا رد بلا باشد به گفتار نبى وز دعا سازد سپر ، هرکز بلادارد حذر سعدى نیزمى‏گوید :
غنیمت‏شمارند مردان دعا که جوشن بود پیش تیر بلا به تصریح‏قرآن کریم ، استجابت دعا از سنتهاى اجتناب ناپذیر خداوند است .
بى‏تردید برآورده شدن خواسته‏ها در گرو تحقق پاره‏اى شرایط است که‏بزرگان آن راتحت عنوان آداب دعا بر شمرده‏اند . همان طور که قبلااشاره شد ، طبق صریح آیات الهى و روایات دینى ، پاسخ حق به‏دعاى بنده قطعى است و اگر خلاف این واقع شد ، یا حکمتى بالاتر ازاجابت داشته و یا رد دعاى بنده خللى بوده است . کمال الدین‏اسماعیل اصفهانى با اشاره به آیه 183 سوره بقره
(اجیب دعوه الداع اذا دعان . . .) در قالب شعر و به بیان‏حکیمانه مى‏گوید :
آندر دعاى توست‏خلل ورنه بردرش دست اجابت است که گریبانکش عطاست
گرباورم ندارى مصداق این سخن آنک ، اجیب دعوه داعى اذا دعاست
از عواملى که در عدم اجابت دعا کارگر مى‏افتد ، نافرمانى ازحق است ، گناه چون سدى است که از ریزش جویبار فیض الهى ممانعت‏مى‏کند . پس به قول «سنایى‏» تنها راه ، بازگشت‏به سوى اوست:
بارگى را بساز آلت و زین از پى بارگاه علیین
با دعا یار کن انابت‏حق تا قبولت کند اجابت‏حق
پارسایى و بر راه صواب بودن عامل مهمى است که شخص را به خدانزدیک و دم را گرم و دعاها را با اجابت مقرون مى‏سازد ، اخلاص دردعا ، تلاش در راه خواسته ، روزى حلال و انقطاع کامل از غیر خدااز دیگر عوامل مهم اجابت دعاست . افرادى با این خصوصیات ، «مستجاب الدعوه‏» شمرده مى‏شوند ، دعاى اینان کلید حل مشکلاتى‏است که با اسباب و ابزار عادى حل نمى‏شود . در روایات معتبرآمده است که جز خداوند به هیچ کس نباید امیدوار بود . اگر گاه‏اتفاق مى‏افتد که از معصوم (ع) یا فرزندان معصوم تقاضایى‏مى‏کنیم ، تنها به این جهت است که آن پاکان را در درگاه احدیت‏واسطه قرار مى‏دهیم و اگر جز این باشد ، براى خداوند شریک قائل‏شده‏ایم و نومیدى و تهیدستى در انتظارمان خواهد بود . چنان که‏خداوند به حضرت موسى (ع) مى‏فرماید :
(. . . فوعزتى و جلالى لا قطعن عمل کل ذى عمل الى غیرى) به‏عزت و جلالم سوگند ، امید هرکسى را به غیر از خودم قطع مى‏کنم .
علاوه بر مواردى که گفته شد ، نکته قابل اشاره در اینجا ، این‏است که گاه ، دعا اجابت نمى‏شود ; چون برآورده شدن آن به زیان‏شخص است . آدمى با دید ظاهرى ، خواسته‏اش را سودمند تلقى مى‏کند; در حالى که چه بسا زیانهاى مادى دیگر و حتى هلاکت او در اجابت‏آن دعا نهفته است . مولوى مى‏گوید :
بس دعاها کان زیان است و هلاک وزکرم مى‏نشنود یزدان پاک
و آن دعا گوینده شاکى مى‏شود مى‏برد طن بد و آن بد بود
امام صادق (ع) فرمود : «همانابنده خداوند را مى‏خواند ; پس خداوند به فرشتگان مى‏گوید که‏دعایش را مستجاب کرده‏ام ، ولى حاجتش را نگه دارید ; زیرا دوست‏دارم صدایش را بشنوم .» (6)
این کمال محبت الهى به بنده صادقى است که دست‏به دعا برداشته‏و از درگاه بى‏نیاز الهى کمک خواسته است . رسول خدا فرمود : وقتى خداوند بنده‏اى را دوست دارد ، وى را مبتلا سازد تا تضرعش‏را بشنود : (اذا احب الله عبدا ابتلاه لیسمع تضرعه) (7)
خوش همى‏آید مرا آواز او و آن خدایا گفتن و آن راز او
مولوى در دفتر ششم به شرح این مطلب مى‏پردازد و به این نکته‏اشاره مى‏کند که بسیارى از افراد هنگام نیاز رو به سوى خدامى‏آورند و پس از برآورده شدن حاجت ، دوباره از حق تعالى غافل‏مى‏شوند . او معتقد است : بنده باید عاشقانه با خدا مناجات کندو در بند برآورده شدن حاجت نباشد .
اى اخا دست از دعا کردن مدار با اجابت‏یا رد اویت چه کار ؟
بزرگان دین ، براى نیایش ایام خاصى را سفارش کرده‏اند که براى‏رسیدن به مطلوب از دیگر اوقات بهتر است . علاوه براین ، در این‏اوقات به انسان آرامش دست مى‏دهد ; معنویت دو چندان مى‏شود ومى‏توان عاشقانه با معبود راز ونیاز کرد . ماه مبارک رمضان وسحر ، بخشى از این زمانهاى با ارزش است . سحر از اوقات شریفى‏است که نسیم رحمت‏حق مى‏زود و حاجتهاى بزرگ روا مى‏گردد . امام‏باقر (ع) در این باره مى‏فرماید :
«. . . فعلیکم بالدعاء فى السحر الى طلوع الشمس فانها ساعه‏تتفتح فیها ابواب السماء و تهب الریاح و تقسم فیها الارزاق وتقضى فیها الحوائج العظام .» (8)
شاعران پارسى زبان نیز به این دو وقت‏خوش اشارت داشته‏اند :مولوى مى‏گوید :
مبارک باد آمد ماه روزه رهت‏خوش باد اى همراه روزه
...دعاها اندر این مه مستجاب است فلکها را بدرد آه روزه
قوامى رازى چنین سروده است :
به شبها در عبادتها طلب کن جنت‏باقى که اندر موضع ظلمت نهان شد چشمه حیوان
و خواجه حافظ شیرازى ، که خود لذت مناجات در سحر را چشیده ،مى‏گوید :
دوش وقت‏سحر از غصه نجاتم دادند واندر آن ظلمت‏شب آب حیاتم دادند
. . . چه مبارک سحرى بود و چه فرخنده شبى آن شب قدر که این تازه براتم دادند
در پایان این مقال یادآورى این نکته ضرروى است که ارزش گوهرگرانبهاى نیایش بیش از آن است که آن را به خواسته‏هاى مادى وزودگذر بیالاییم . از این‏رو شایسته است ، علاوه بر نیازهاى حقیقى‏خود ، براى جامعه و همکیشان و همنوعان خود نیز سربلندى وپیروزى بخواهیم . باید از دعاهاى معصومان (علیهم السلام) که‏به فرموده امام راحل (ره) قرآن صاعد است (9) بهره‏گیریم ; زیرااین ادعیه ، ضمن آنکه درس خداشناسى و اخلاق است ، به انسان‏مى‏آموزد که چگونه با خداوند ارتباط بر قرار کند تا رستگار شود
پى‏نوشتها:
1 - سوره مومن ، آیه 63 .
2 - صحیفه سجادیه ، دعاى وداع ماه رمضان .
3 - وسائل الشیعه ، ج 4 ، ص 1099 .
4 - نهج البلاغه ، ترجمه دکتر شهیدى ، کلمات قصار 146 ، ص 386
5 - اصول کافى ، ج 2 ، ص 468 .
6 - وافى ، ج 5 ، ص 229 .
7 - نهج الفصاحه ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، ص 25 .
8 - صدوق ، ثواب الاعمال ، ص 358 .
9 - صحیفه نور ، ج 12 ، ص 240 .