استانداران امیر مؤمنان (ع) در مصر (4) برکناری ناخواسته «قیس بن سعد» از حکمرانی مصر و وفاداری پایدار او به امام علیه السلام

در شماره گذشته خواندیم که پس از برکنارى «قیس بن سعد» از استاندارى مصر، امیرمؤمنان علیه السلام «محمد بن ابى بکر» را که فردى شجاع، پارسا و وفادار به امام بود، به استاندارى مصر منصوب کرد . اینک دنباله ماجرا:
پارساى سیاستمدار
گویا حضرت على علیه السلام قصد داشته قبل از محمد بن ابى‏بکر «هاشم بن عتبة بن ابى‏وقاص‏» را به استاندارى مصر انتخاب نماید، چنانکه از خطبه 67 نهج البلاغه بر مى‏آید . حضرت در فرازى از این خطبه تصریح مى‏فرمایند که اگر وى در آن سرزمین بود، عرصه را خالى نمى‏گذاشت . زیرا وقتى «محمد بن ابى‏بکر» در تنگنا قرار گرفت از مقابل شورشیان گریخت و چنین پنداشت که با گریز خود، جانش را نجات مى‏دهد، اما او را دستگیر کرده و به قتل رسانیدند .
در بخش دیگرى از این خطبه، حضرت تاکید مى‏فرماید که «هاشم بن عتبه‏» به دشمنان فرصت نمى‏داد، یعنى به گونه‏اى رفتار نمى‏کرد که مهاجمان به قلمرو مزبور نفوذ یابند . «هاشم بن عتبه‏» معروف به «مرقال‏» است که چون همواره شتابان به جنگ مى‏رفته این لقب را به او داده‏اند، حضرت على علیه السلام در جنگ صفین پرچم خویش را بدو سپرد و او با سرعت پیش مى‏رفت تا آنکه به شهادت رسید . هاشم مرقال از شیعیان و یاران حضرت على علیه السلام مى‏باشد . (1)
بارى با آن که نظر امام اعزام هاشم مرقال به مصر بوده، اما سرانجام با اصرار برخى یاران و اصحاب از جمله «عبدالله بن جعفر» ، امیر مؤمنان علیه السلام در رمضان سال 36 هجرى طى حکمى «محمد بن ابى بکر» را جانشین «قیس بن سعد» در مصر نمود . مادر محمد «اسماء» دختر «عمیس بن نعمان‏» است که از پیشگامان مسلمانان مى‏باشد . و شصت‏حدیث از پیامبر روایت کرده و گروه بسیارى از او حدیث نقل کرده‏اند (2) .
نسب و محیط پرورش اولیه محمد بن ابى‏بکر
«اسماء» نخست همسر «جعفر بن ابى‏طالب‏» بود و همراه او به حبشه رفت و در آنجا وضع حمل نمود و عبدالله را به دنیا آورد . چون جعفر در جنگ «موته‏» به شهادت رسید «ابوبکر» با «اسماء» ازدواج کرد و او محمد را به دنیا آورد . پس از درگذشت ابوبکر، على علیه السلام، «اسماء» را تزویج نمود و بدین ترتیب محمد در مکتب امیرمؤمنان علیه السلام و زیر نظر او تربیت‏یافت . او از دوران کودکى با شیر آمیخته با دوستى اهل‏بیت علیهم السلام و تشیع تغذیه گردید و مربى خویش را حضرت على علیه السلام مى‏دانست و براى هیچکس فضائل آن حضرت را قائل نبود تا آنجا که مولاى متقیان مى‏فرماید:
«محمد پسر من از صلب «ابوبکر» است . کنیه او ابوالقاسم مى‏باشد، زیرا فرزند فاضل و فقیه او، «قاسم‏» نام داشت که دخترش «ام فروه‏» به همسرى امام محمد باقر علیه السلام برگزیده شد و از بطن او امام جعفر صادق علیه السلام متولد گردید . (3)
«محمد بن ابى‏بکر» از پارسایان و عابدان قریش به شمار مى‏رفت که در سنین جوانى در راس معترضانى قرار گرفت که نهضتى را بر علیه عثمان ترتیب دادند و موفقیتهاى چشمگیرى به‏دست آوردند، سپس با حضرت على علیه السلام بیعت کردند و مردم را به سوى بیت ولایت هدایت کرد و دست فرصت‏طلبانى چون «طلحه‏» و «زبیر» را از خلعت رهبرى جامعه اسلامى کوتاه نمود» .
این اقداماتش از بینش صحیح سیاسى وتفکر اصلاح طلبانه او حکایت دارد، استعدادهاى سرشارش توانست او را بدان رتبه از کارآیى و لیاقت‏برساند که حضرت على علیه السلام او را در حل معضلات حکومت، مشاور خویش قرار داد و فرماندهى بخشى از لشگر خود را در جنگ جمل به وى سپرد و در سن 26 سالگى او را والى کشور پهناور و مهم مصر کرد .
این کارگزار برجسته از استوانه‏هاى حکومت على علیه السلام به شمار مى‏رفت و در میان اقران خود از جامعیتى بى‏مانند برخوردار بود; او دانش، پرهیزگارى، عبادت، بینش قوى، اطاعت‏خالصانه از حضرت على علیه السلام، روحیه بالاى انقلابى و اصلاح‏طلبى و نیز توان عالى مدیریت و تدبیر را در سنین جوانى در خویش جمع کرده و خود را به خصالى عالى آراسته بود . (4)
دستورالعملى درخشان
«ابراهیم ثقفى‏» مى‏گوید: حضرت على علیه السلام هنگامى که محمد بن ابى‏بکر را به مصر اعزام فرمود، نامه‏اى خطاب به مردم این سامان نوشت که در آن محمد را هم مورد خطاب خویش قرار داد . آن مکتوب چنین بود:
«به نام خداوند بخشنده مهربان . این میثاقى است که بنده خدا امیرمؤمنان براى محمد فرزند ابى‏بکر نوشته است . زمانى که او را کارگزار مصر کرد، او را به پرهیزگارى و پیروى از دستورات الهى در آشکار و نهان و ترس از خداوند در پنهان و حضور فرمان داد، او را دستور داد تا به نرمش با مسلمانان و خشونت‏با فاجران و عدالت‏با اهل ذمه و انصاف با مظلوم و شدت عمل با ظالم و عفو مردم و احسان به آنان در حد توان بپردازد . خداوند نیکوکاران را اجر داده و مجرمین را عذاب مى‏کند، او را فرمان داد که مردم را به طاعت و اتحاد فرا بخواند زیرا در این کار براى آنان فرجام خوب و ثواب وافرى است که نه اندازه‏اش را بدانند و نه آنکه عمقش را بشناسند، او را امر کرد که همچون گذشته خراج و مالیات جمع کند و از آن کم نکند و به آن اضافه ننماید . سپس آن را بین آنان که استحقاق دارند طبق آنچه قبلا توزیع مى‏کرده‏اند، تقسیم نماید و از او خواست که با نرمش رفتار کند و در نشستن و نگاه کردن به آنان مراعات مساوات را بنماید و لازم است افراد ناشناس و خویشاوند، نزدش در اعطاى حق و یا مطالبه حقوق یکسان باشند و به وى دستور داد که در بین مردم به حق حکم و قضاوت نماید و عدالت را احیا کند و از هواهاى نفسانى پیروى نکند و در راه خداوند از ملامت اهل سرزنش بیمى به دل راه ندهد زیرا خداوند با کسانى است که پرهیزگارى کرده و پیروى از دستورات او را بر اطاعت از دیگران برترى داده‏اند . این نامه را منشى حضرت; «عبیدالله بن رافع‏» (غلام رسول‏خدا صلى الله علیه و آله) در آغاز ماه رمضان سى و شش هجرى نوشت . «محمد بن ابى‏بکر» پس از ورود به مصر و قرائت نامه حضرت على علیه السلام از جاى خویش برخاست و براى مردم مصر خطبه‏اى خواند و چنین گفت:
«ستایش اختصاص به خداوندى دارد که ما و شما را به راه راست هدایت کرد و در میان این همه اختلافات حق را به ما نشان داد و ما را در مسایلى که گروهى از آنها بى‏خبرند و چشم بصیرت ندارند، بینا گردانید .
اى مردم بدانید و متوجه باشید که امیرمؤمنان علیه السلام مرا کارگزار شما گردانید و تمامى امور شما را همانگونه که شنیدید، به من تفویض فرمود و مطالب فراوانى را به اینجانب توصیه نموده که آنها را نیز باید اجرا کنم . تا حدى که توان دارم به شما نیکى مى‏کنم و در جهت‏خیر و سعادتتان خواهم کوشید و باید از خداوند توفیق خواست و به او امیدوار بود . من اکنون با توکل بر پروردگار متعال کارها را آغاز مى‏نمایم شما اگر از اعمال و رفتار من راضى شدید و آنها را مورد رضایت‏خداوند دیدید و عدالت و تقوا را در امور مشاهده کردید، خداى را شکر گزار باشید که این‏گونه کارها صورت مى‏گیرد و خداوند هادى و راهنماى ما مى‏باشد . اگر در جایى خلاف مشاهده کردید و دیدید به حق عمل نمى‏شود، آن را به من تذکر دهید و رفع کاستى‏ها و نقصان‏ها را از من بخواهید . از این که نابسامانى‏ها را به اطلاع من برسانید، شادمان مى‏شوم و شما هم لازم است این مسایل را در نظر داشته باشید . خداوند ما و شما را توفیق دهد و با عنایت‏خود به کارهاى شایسته راهنمایى فرماید» .
سپس «محمد بن ابى‏بکر» نامه‏اى براى مولاى متقیان نوشت و طى آن، از حضرت على علیه السلام مسایل حلال و حرام را پرسید و از آن امام همام درخواست نمود تا سنن و احکام را برایش توضیح دهد و وى را موعظه نماید .
حضرت در جوابش نوشتند:
«نامه‏ات به من رسید، مقصودت را دریافتم و شادمان شدم که به چنین مسائلى اهمیت مى‏دهى و مى‏خواهى جامعه مسلمانان از امور مزبور باخبر شوند و به سوى رشد و صلاح بروند . تصور مى‏نمایم کسى که تو را به این عمل خیر راهنمایى کرده براى نیت درستى بوده است . اینک من براى شما ابواب قضاء را فرستادم که جامعیت دارد، خداوند به ما نیرو عطا کند و ما را کفایت نماید» .
پس از استقرار محمد در مصر، حضرت على علیه السلام طى مکتوبى که براى وى و مردمان این سامان نوشتند در آغاز محمد بن ابى‏بکر را در خصوص توجه به تقوى و روى آوردن به آخرت و اخلاص در نیت، موعظه نمودند و سپس خاطرنشان ساختند:
«اى محمد بدان که تو را در بهترین شهرها و ناحیه‏هاى حکومت‏خود ولایت داده‏ام، مردمان مصر بهترین لشگریان من هستند، هنگامى که سرپرستى آنجا را به شما واگذار کردم تو را شایسته چنین مقامى دیدم اکنون به خودت توجه کن و کارى نکن که به دینت زیان برساند و خودت را در معرض هلاکت قرار دهد و دنیا و آخرت را بر تو تباه سازد .
در نامه‏اى دیگر نیز حضرت على علیه السلام مردمان این سامان را نصیحت و ارشاد فرمودند و تاکید کردند:
«اى مردم شما را به تقوى توصیه مى‏کنم و از انجام اعمالى که از آنها مورد سؤال قرار خواهید گرفت، کوتاهى نکنید . شما در گرو اعمال خودتان هستید و روزى به آنها خواهید رسید .
در فرازى از این نامه نسبتا طولانى حضرت مصریان را خطاب قرار داده و فرموده‏اند:
«اى بندگان خدا بدانید اگر شما از پروردگارتان بترسید و به خاطر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله حقوق اهل‏بیت علیهم السلام او را حفظ کنید خداوند را با بهترین روش عبادت کرده‏اید و با نیکوترین وجه ذکر او را انجام داده‏اید و به وجه احسن شکر خداى را به جاى آورده‏اید . بالاترین صبر را پیشه کرده و با بهترین نوع جهاد به کوشش پرداخته‏اید . اگر چه ممکن است در آنجا (مصر) کسانى غیر از شما (مخالفان) باشند که نمازشان از شما طولانى‏تر باشد و یا بیشتر از شما روزه بگیرند اما چون شما پرهیزکارتر هستید و از خداوند بیشتر پروا دارید و دوستان آل‏محمد9 را نصیحت مى‏کنید و والیان امر آل پیامبر را در کارها راهنمائى مى‏کنید، از همگان خاشع‏ترید .
در جاى دیگر امام به مردم توصیه مى‏فرمایند:
«اى مردم مصر اگر به نیرو و قوت الهى توانایى پیدا کردید که افعالتان گفته‏هایتان را تصدیق کند و نهانتان با ظاهرتان یکى باشد و دلهایتان با زبانتان هماهنگى کند، پس همان کنید . خداوند ما و شما را در راه هدایت نگهدارى کند و راه وسط را نشان دهد و در زندگى به اعتدال و میانه‏روى رهنمون نماید . اى مردم مصر از دعوت فرزند «هند» که به دروغ ادعاهایى دارد، دورى کنید و در این باره فکر نمائید و بدانید که امام هادى و پیشواى گمراه با هم مساوى نمى‏باشند، وصى پیامبر و دشمن او یکى نیستند . خداوند ما و شما را از کسانى قرار دهد که آنها را دوست مى‏دارد و اعمالشان را مى‏پذیرد و از کارهایشان رضایت دارد ... اى اهل مصر با یکدیگر نیکى کنید و از هم حمایت نمائید و به کمک هم بشتابید و از «محمد بن ابى‏بکر» حمایت کنید و او را یارى دهید و در فرمانبردارى او استوار باشید تا در کنار حوض پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله (حوض کوثر) حضور یابید» .
در این نامه مفصل که حاوى نکات عمیق اعتقادى، اخلاقى و معرفتى مى‏باشد، حضرت على علیه السلام استاندار خود را نیز به نکاتى جالب و ارزنده اندرز مى‏دهد .
«براى مردم و افرادى که نزد تو مى‏آیند و در کارها با تو مشورت مى‏کنند و راه صواب در زندگى را خواستارند، آنها را طبق خیر و سعادت راهنمائى کن، خود را براى مسلمانان دور و نزدیک اسوه و مقتدا قرار بده تا مردم در کارهاى خود از تو پیروى کنند و راهت را پیش گیرند» .
«محمد بن ابى‏بکر» به این دستورات گرانبها مى‏نگریست و به آنها عمل مى‏کرد .
رهنمودهاى امام به دست معاویه مى‏افتد
هنگامى که لشگریان اموى به فرماندهى «عمر و عاص‏» به مصر یورش بردند و «محمد بن ابى‏بکر» را کشتند، فرزند «عاص‏» این نوشته‏هاى نورانى را جمع کرد و نزد «معاویه‏» فرستاد و معاویه هم آنها را مطالعه مى‏کرد و به دقت مورد بررسى قرار مى‏داد . آن مجموعه مفید و سازنده همچنان در خزانه بنى‏امیه بود تا آن که «عمر بن عبدالعزیز» به خلافت رسید و او به مردم اعلام کرد این نوشته‏ها از آن حضرت على علیه السلام است، مردم در آن زمان حقیقت را دریافتند .
مورخان خاطرنشان ساخته‏اند وقتى به گوش مولاى پرهیزکاران رسید که نصایح و اندرزهاى او و راهنمایى‏هایش در خصوص موازین شرعى و احکام دینى در اختیار معاویه قرار گرفته و از آنها استفاده کرده، از این وضع اظهار تاسف کرد و فرمود چون محمد بن ابى‏بکر را به استاندارى مصر گماشتم او برایم نوشت که مى‏خواهم از احکام و مسایل دینى اطلاعاتى به دست آورم از این رو کتابى برایش نوشتم و در آن این‏گونه مسایل را توضیح دادم تا او آنها را در مصر بکار گیرد، او کشته شد و این نوشتار به دست نااهلان افتاد . (5)
ادامه دارد
پى‏نوشت:
1) الغارات، ص 156 .
2) اعلام النساء، عمر رضا کحاله، ج اول، ص 58 .
3) المعارف، ابن قتیبه، ص 76
4) حیات فردى و اجتماعى محمد بن ابى‏بکر، جواد سلیمانى، ص 21 .
5) این نامه مفصل که ما فرازهایى از آن را نقل کردیم در آثارى چون تحف العقول، نهج البلاغه، امالى شیخ مفید، شرح نهج البلاغه ابن ابى‏الحدید، بحارالانوار و نهج السعاده درج شده است . البته برخى از آنها خلاصه‏اى از آن را آورده‏اند اما ما از کتاب الغارات گزینش نموده‏ایم که پاره‏اى از مصادر مذکور سند خود را به آن منتهى نموده‏اند .