درسهائى از عقیله خاندان وحى‏

روز 5 جمادى الاول سال پنجم هجرت، مقارن با تولد دخترى پاک سیرت و ستوده خصال از خاندان آل رسول (ص) است. بانوى شایسته‏اى که الگوى صبر و مقاومت، پاسدارى از ارزشهاى الهى و جلوه‏اى از فضائل و کمالات اخلاقى و انسانى است.
این نوزاد مبارک آنچنان ویژگیهاى پدر گرامى‏اش حضرت على(ع) را در خود جمع کرده بود که زینب «زینت پدر» نام گرفت و وارث تمام زیبائى‏هاى خاندان رسالت و امامت در طول تاریخ گردید.
زینب از همان دوران کودکى پیام آور خصلت‏هاى والاى انسانى معنوى بود که بعدها در اثر پیشآمدهاى تلخ و شیرین تاریخى آن‏ها را به فعلیت رسانده و جلوه‏اى از خصائل پسندیده نبوى علوى و فاطمى گردید، شکیبایى، پارسایى، دانش و بینش، حلم و حزم، تدبیر ، سیاست و سیادت، بزرگوارى عظمت روح و جلالت شخصیت، پایدارى در راه هدف، قوت قلب و اراده‏اى فولادین، راستى و امانتدارى، دفاع از حق و عدل و ارزشهاى معنوى، حمایت از یتیمان و ضعیفان و محرومان، مهر و عطوفت و شفقت، پرورش فرزندان پاک و صالح، همسردارى، خانه دارى، عزت نفس، وفا به عهد، برخى از اوصاف و ویژگیهاى این دختر رسالت و یادگار امامت مى‏باشد که به غیر از مادر گرامى‏اش بانوى دیگرى به آن عظمت نرسید و به این جهت به آن حضرت صدّیقه صغرى نیز گفته مى‏شود.(1)
امّا آنچه این مقال در پى آنست تبیین مقام علمى و بعد فرهنگى و تربیتى آن بانوى آسمانى از میان سایر اوصاف والایش مى‏باشد.
القاب بلند عقیله، عالمه غیر معلّمه و محدّثه، نشانگر عظمت علمى و بلاغت و فصاحت آن بانوى گرامى است.
مقام علمى زینب کبرى آنچنان واضح و روشن است که سخن حضرت سجاد(ع) براى درک عظمت آن بانوى دانشمند کافى است. حضرت سجاد(ع) در مورد جایگاه علمى آن بزرگوار فرمود: «انت بحمداللّه عالمةٌ غیر معلّمةٍ و فهمةٌ غیر مفهمّةٍ؛(2) عمه جان! به لطف الهى تو دانشورى هستى که از گنجینه وحى علم آموخته‏اى و کسى به تو آموزش نداده و اندیشمندى هستى که بدون معلم مى‏فهمى و تعقل و تدبّر دارى!.»
در مقام تعقّل و اندیشه و هوشمندى آنچنان اوج گرفته بود که حضرتش را به عقیله بنى هاشم موسوم گردانیدند.ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبین و در ذیل شرح حال عون بن عبداللّه مى‏گوید: مادر عون، زینب عقیله، دختر على بن ابى طالب (ع) است. زینب همان بانوئى است که ابن عباس خطبه فدک فاطمه(س) را از او روایت کرده است. ابن عباس در آغاز نقل خطبه مى‏گوید: عقیله ما (بنى هاشم) زینب دختر على (ع) این خطبه را گزارش نموده است.(3) براى توضیح سخن ما فقط به فرازهائى از خطبه حضرت زینب در کوفه مى‏پردازیم و آن میراث جاویدان فرهنگى را مورد تجزیه و تحلیل قرار مى‏دهیم. نمونه‏اى از مقام علمى آن حضرت‏
با مرورى کوتاه به شرایط و زمینه‏هائى که خطبه معروف زینب کبرى (ع) در آن بستر زمانى واقع شد مى‏توان به اهمیت و جایگاه رفیع آن در فرهنگ عالى اهل بیت(ع) واقف شد. سخن گفتن در حال اسارت، بعد از آن همه مصیبت و ناراحتى‏ها و تألمات روحى و جسمى، که بحرانى‏ترین حالات را براى هر انسانى مى‏تواند در پى داشته باشد. امّا زینب کبرى(ع) از یک سو به خاطرات گذشته مى‏اندیشد که چگونه 20 سال قبل از آن با عزت و احترام تمام، در کنار عزیزین اعضاء خانواده‏اش با شکوه و عظمت زندگى مى‏کرد.
او که در آن شهر معلم و مفسر قرآن براى بانوان بوده است، و از سوئى دیگر امروز حتى نه به صورت فردى عادى و آزاد به این شهر مى‏آید بلکه بعنوان اسیر دست دشمن و همراه با سرهاى به نیزه زده شده دلبندهاى عزیزتر از جانش، وارد آن شهر غم زده مى‏شود. زینب کبرى بدون اینکه خم به ابرو بیاورد و ذرّه‏اى ابراز ذلت و خوارى و شکستگى بکند با سیمائى کاملاً پر صلابت و قاطعیت و گفتارى فصیح و بلیغ همچون پدرش على(ع)، به کوهى استوار مى‏ماند که در برابر طوفان حوادث، سخت و مقاوم حتى واژه بلند شکیبائى و بردبارى در مقابل عظمت و شکوه آن شیر زن نینوا به زانو در آمده است. آرى تصور آن لحظات حساس تاریخى به ما مى‏آموزد که صبورى و بردبارى نیز از رفتار آن گرامى شگفت زده و متعجب است.
زینب (س) آنچنان در سخنان خویش به آیات الهى و مثل‏هاى متداول تمسک مى‏جوید مثل اینکه یک خطیب و مفسر ورزیده در اوج اقتدار و متعادل‏ترین حالات روانى سخن مى‏گوید. او در خطبه‏اش تاریخ نکبت بار گذشته و اعمال نفرت‏انگیز و عبرت‏آموز کوفیان بى وفا را به رخ آنان مى‏کشد و آنان را به تفکر و تعقّل در رفتار پیشینیان فرا مى‏خواند. همچون پیامبرى منذر از فرجام خطرناک اعمالشان آنان را مى‏ترساند. زینب(س) از زحمات رسول گرامى اسلام و خدمات شایان توجّه آن گرامى به اهل اسلام سخن به میان مى‏آورد. آرى ایراد یک سخنرانى با رعایت فنون خطابه، منظم و منسجم، بدون دغدغه خاطر، تمام نفس‏ها را در سینه‏ها حبس مى‏کند. یادآور بلیغ‏ترین خطابه‏هاى امیرمؤمنان على(ع) به اهل آن دیار مى‏شود. او براى خداوند عالمیان زیباترین ستایش‏ها را به عمل آورده و در مقام شناسائى خود و تبیین جایگاه ارزشمندش در میان مسلمانان، خود را فرزند حضرت خاتم الانبیاء محمد (ص) معرفى مى‏کند. آرى این خطابه حماسى، علمى و ادبى یکى از شاهکارهاى اهلبیت و نشانگر بخشى از عظمت علمى آن بانوست.
با توجه به اهمیت کلمات آن بانوى شایسته در این نوشتار نخست متن خطبه را با ترجمه آن مى‏خوانیم و آنگاه به مواردى از آموزه‏هاى اخلاقى، تربیتى و اعتقادى سخنرانى حضرت زینب (س) در ورود به شهر کوفه در سال 61 قمرى مى‏پردازیم:
«الحمد للّه و الصّلاة على أبى محمّدٍ و آله الطّیبین الاخیار. أمّا بعد یا اهل الکوفه، یا اهل الختل و الغدر! أتبکون؟! فلا رقأت الدّمعة، و لا هدأت الرّنّة، انّما مثلکم کمثل الّتى نقضت غزلها من بعد قوةٍ أنکاثاً تتخذون ایمانکم دخلاً بینکم. ألا و هل فیکم الّا الصّلف و النّطف و الصّدر الشنف و ملق الأماء و غمز الأعداء؟ أو کمرعى على دمنةٍ او کفضّةٍ على ملحودةٍ، الا ساء ما قدّمتم لأنفسکم ان سخط اللّه علیکم و فى العذاب أنتم خالدون. اتبکون و تنتحبون؟ اى و اللّه فابکوا کثیراً و اضحکوا قلیلاً فلقد ذهبتم بعارها و شنارها و لن ترحضوها بغسلٍ بعدها ابداً، و انّى ترحضون قتل سلیل خاتم النّبوّةٍ و معدن الرّسالة و سیّد شباب اهل الجنّة و ملاذ خیرتکم و مفزع نازلتکم و منار حجّتکم و مدرة سنّتکم. الا ساء ماتزرون و بعداً لکم و سحقاً. فلقد خاب السّعى و تبّت الایدى و خسرت الصّفقة و بؤتم بغضبٍ من اللّه و ضربت علیکم الذّلة و المسکنة. ویلکم یا اهل الکوفة! أتدرون اىّ کبدٍ لرسول اللّه فریتم؟ و اىّ کریمةٍ له ابرزتم؟ و اىّ دم له سفکتم؟ و اىّ حرمةٍ له انتهکتم؟ لقد جئتم بها صلعاء عنقاء سوداء فقماء کطلاع الارض و ملاء السّماء أفعجبتم ان مطرت السّماء دماً و لعذاب الآخرة اخزى و انتم لاتنصرون، فلا یستخفّنکم المهل فانّه لایحفزه البدار، و لا یخاف فوت الثّار، و انّ ربّکم لبالمرصاد...»
حمد و ستایش خداوند را و درود و صلوات بر پدرم محمد و اهل بیت پاک و برگزیده او. اى مردم کوفه! اى صاحبان مکر و خدعه! آیا بر ما گریه مى‏کنید؟ هرگز آب دیدگان شما فرو نایستد و ناله‏هاى شما ساکت نگردد. مثل شما مثل زنى است که رشته‏هاى خود را نیکو ببافد و سپس از هم باز کند. شما ایمان خود را مایه مکر و خیانت در میان خود ساختید و رشته ایمان را بستید و دو مرتبه باز کردید. در میان شما جز خودستایى و تملقى چون تملق کنیزان و غمازى با دشمنان، خصلتى نیست. شما مانند گیاههاى زباله دانها هستید که قابل خوردن نیستند و به نقره‏اى مى‏مانید که زینت قبور باشد و از آن استفاده نمى‏گردد و عذاب جاویدان براى شما آماده شد. آیا پس از کشتن ما بر ما گریه مى‏کنید و خود را سرزنش مى‏نمایید؟ آرى، به خدا قسم زیاد گریه کنید و کم بخندید. همانا شما لکه عار روزگار را به دامان خود افکندید که به هیچ آبى نمى‏توان شست و شویش داد. چگونه شسته شود قتل پسر پیغمبر و سید جوانان اهل بهشت و آن کسى که در جنگها و گرفتاریها ملجأ شما، و در مقام محاجه با دشمنان، رهنماى شما بود، و کسى که در سختیها به او پناه مى‏بردید و دین و شریعت را از او مى‏آموختید. بدانید و آگاه باشید که وزر و وبال بزرگى بجا آوردید. دور باشید از رحمت خدا، و هلاکت بر شما باد. به تحقیق که کوشش شما به ناامیدى کشید و دستهاى شما (از رحمت) کوتاه شد و معامله شما، موجب خسران و زیانتان گردید. همانا به غضب خدا بازگشت نمودید و ذلت و بیچارگى شما را احاطه کرد. واى بر شما اى اهل کوفه! آیا مى‏دانید چه جگرى از رسول خدا شکافتید؟ و چه گوهرهایى از حرم او را آشکار ساختید و چه خونى از او بر زمین ریختید؟ و چه حرمتى از او هتک نمودید؟! کار زشت و ناشایسته‏اى انجام دادید و جنایت بزرگى مرتکب شدید و ظلم و ستمى عظیم به بزرگى زمین و آسمان نمودید، آیا تعجب مى‏کنید که آسمان خون بارید؟ و بى شبهه عذاب آخرت سخت‏تر و خوار کننده‏تر است و در آن روز شما را یاورى نخواهد بود، پس این مهلتى را که خداوند به شما داده است شما را سبک نکند و از حد خود خارج نسازد.(4) مقام عبودیت و بندگى‏
شکر الهى و حمد و ثناى بر آفریدگار هستى از مهمترین آموزه‏هاى اهل بیت (ع) براى پیروان آنان مى‏باشد. که نشانگر نهایت بندگى و عبودیت در برابر حق است و زینب کبرى (س) در این سخنرانى به ما مى‏آموزد که در هیچ حالى ستایش از حق را نباید فراموش کرد و حمد خداوند جلوه‏اى از مقام تسلیم و رضاست.
آن بانوى خردمند نه تنها از خداوند متعال کوچکترین رنجشى ندارد بلکه به تمام بلاها و سختى‏هائى که در راه رضایت الهى مبتلاء مى‏شود به دیده رضا و کمال معنوى نگاه مى‏کند.
آرى او از ابتلاءات و آزمایش‏هاى سخت الهى سربلند و پیروز بیرون آمده و به این جهت از خدایش راضى و او را در همه حال شکرگزار و سپاسگزار است.
زینب خدا را حمد مى‏کند چرا که خداوند او را در میان دیگران براى این امتحان و نیل به درجات عالى دنیوى و اخروى انتخاب کرده است.
آنکه در این بزم مقربتر است‏
جام بلا بیشترش مى‏دهند
او در مقابل مصائب و گرفتاریها لحظه‏اى لب به شکوه نمى‏گشاید و هیچ جا اظهار ذلت و خوارى نمى‏کند و با کمال شکوه و عظمت حمد الهى را بر زبان جارى مى‏سازد چرا که دختر قهرمان على(ع) معتقد است تمام کارهاى خدا در حق بندگان زیباست نیش و نوش، و قهر الهى همه‏اش رحمت است و نعمت، و پذیرفته شدن در شایسته‏ترین راه تکامل. او نه تنها همه مشکلات را به جان خریده و آنها را زیباترین لحظات زندگى خود مى‏داند.(5) بلکه اینها را اولین گام عشق به حق و خدا مى‏داند و به همین علت به پیروان خود مى‏آموزد که در هر شرائطى باید حمد خدا را گفت و شکر او بجاى آورد. تبیین جایگاه اهل بیت(ع)
زینب کبرى (س) در مراحل نخستین خطابه‏اش بدون اینکه نظم کلام را به هم بزند به حیاتى‏ترین آموزه دینى اشاره مى‏کند که مسئله رهبرى جامعه توسط انسانهاى صالح و متعهد است. او بر پیامبر (ص) و آل او بعنوان رهبران صالح، پاک و برگزیده الهى درود مى‏فرستد و خطر انحراف از رهبرى صالح را با این جمله گوشزد مى‏کند و به مردم مى‏فهماند که، پیروى نکردن از رهبران شایسته چه نتائج زیانبارى را به دنبال خواهد داشت.
آن حضرت این نکته ضرورى را یادآور مى‏شود که یک مسلمان همواره باید بعد از یاد خداوند در اندیشه پیروى از پیامبر و آل او باشد و اگر اهلبیت را جداى از مسیر الهى تلقى کند و راه خداوند را بدون راهبر شایسته طى نماید به ظلمات و تاریکى‏ها خواهد رسید.
طى این مرحله بى همرهى خضر مکن‏
ظلمات است بترس از خطر تنهائى‏

در همین زمینه زینب(ع) تصریح مى‏کند که مهمترین اشتباه شما در جدائى از اهلبیت(ع) بود که اینگونه شما را به هلاکت و گرفتارى کشانید و تأکید آن گرامى بر اینکه به پیامبر بعنوان پدر سلام مى‏کند مى‏خواهد بفرماید که شما حتى اهل بیت را از پیامبر جدا مى‏انگاشتید و خیال مى‏کردید با کشتن فرزندان پیامبر به مقام والائى نزد خدا و رسول او خواهید رسید. آرى فاصله گرفتن از پیامبر(ص) و اهل بیت پاکش نه تنها موجب هلاکت و بدبختى در جهان آخرت خواهد بود بلکه در این جهان نیز سبب ذلت و خوارى و رسوائى و پشیمانى مى‏شود.

بازتاب اعمال‏
طبق فرهنگ متعالى قرآن تمام اعمال نیک و بد انسان در این جهان و دنیاى آخرت بازتاب دقیقى دارد. هیچ یک از حوادث و پیشامدهاى روزگار اتفاقى و بدون حساب و کتاب پیش نمى‏آید بلکه همه آنها بر اساس برنامه‏اى منظم و با فرمانى از سوى خداوند عالمیان و توسط فرشتگان و سایر عوامل غیبى به مرحله اجرا در مى‏آید چرا که:
جمله ذرّات زمین و آسمان‏
لشگر حقّ‏اند گاه امتحان‏

از آنجائى که انسان سرنوشت خود را با اختیار انتخاب مى‏کند و تمام اعمال و رفتار خوب و بد وى کیفر و پاداش بدنبال دارد و خداوند متعال به کسى ذرّه‏اى ستم روا نمى‏دارد، تمام ذرّات هستى گوئى به فرمان حق بوده و در موارد لازم کیفر و پاداش هر کس را به نسبت به رفتارش انجام مى‏دهند. و در این زمینه خداوند به وضعیت ناسپاسان و ستم گران اشاره کرده و مى‏فرماید: «ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازى الّا الکفور؛(6) ما این کیفر را( به قوم سبا به خاطر ناسپاسى و کفران نعمت) بر آنان نازل کردیم و آیا ما به غیر از ناسپاسان را کیفر مى‏کنیم؟!»
زینب کبرى طبق این اندیشه قرآنى اهل کوفه را به خاطر پیمان شکنى، ناسپاسى، و خیانت به رهبر الهى مورد مذمت و سرزنش قرار داده و از آینده وخیم و دردناک آنان خبر مى‏دهد و اشاره مى‏کند که: خوارى و خفّت، روزهائى ترسناک و نگران کننده، برانگیختن خشم الهى و بالاخره عذاب دردناک جهنم را باید منتظر باشند و این همان بازتاب اعمال و رفتار آنان در حادثه کربلا است. تکیه بر کلام وحى‏
زینب کبرى(ع) در این خطبه کوتاه ولى بجا و دقیق و پربار بارها بر کلام وحى تکیه کرده و از آیات حیاتبخش آن در القاء سخن خود به مردم بهره مى‏برد. و این از تسلط عمیق آن تربیت یافته مکتب وحى به کلام خدا دارد. آن حضرت بى وفائى و خیانت کوفیان را به زنى مثال مى‏زند که رشته‏هاى خود را بعد از بافتن پنبه مى‏کند و تمام زحمات خود را بدون علت تلف مى‏سازد. این سخن بانوى کربلا برگرفته از آیه 92 سوره نحل است که خداوند متعال در مورد وفاى به عهد و اهمیت آن سخن گفته آنگاه مى‏فرماید: «ولاتکونوا کالّتى نقضت غزلها من بعد قوّةٍ انکاثا؛(7) و همانند آن زن سبک مغز نباشید که پشمهاى تابیده خود را پس از کامل شدن دوباره وا مى‏تابید!»
عقیله خاندان وحى در فراز دیگرى از خطبه پرمایه‏اش با اقتباس از آیات وحیانى خداوند، وجدان عهد شکنان را به محاکمه کشیده و به آنان هشدار مى‏دهد که: «الا ساء ما یزرون؛ بدانید که شما خیلى بد عمل کردید. و این لکّه ننگ با هیچ وسیله‏اى پاک شدنى نیست. و این همان هشدار قرآن کریم است که در آیه 31 سوره انعام، به دنیاپرستان و آنانکه زندگى ناچیز دنیا را در مقابل ارزشهاى الهى و زندگى جاویدان آخرت خریده‏اند بیان شده است. خداوند با اشاره به حسرت و ندامت و زیانکارى آنان در روز قیامت، به آنان خداوند تأکید مى‏فرماید که: «قالوا یا حسرتنا على ما فرّطنا فیها و هم یحملون اوزارهم على ظهورهم الاساء مایزرون؛ آنان مى‏گویند: افسوس بر ما که درباره (حق) کوتاهى کردیم! و آنها بار سنگین گناهانشان را به دوش مى‏کشند چه بد بارى به دوش خواهند کشید.
وعده عذاب الهى و عاجز و ناتوان شدن معاندان، کافران و دشمنان اسلام در مقابل آن از نکته هائى است که قرآن بارها به آن پرداخته است. قرآن کریم در مورد قوم عاد بعد از نزول بلاء و هلاکت آن قوم سرکش مى‏فرماید: «ولعذاب الآخرة اخزى و هم لاینصرون؛(8) عذاب آخرت از عذاب دنیا(دردناکتر و) سختتر خواهد بود و آنان هیچگونه یارى نخواهند شد.
زینب (ع) بعد از آنکه جنایات کوفیان را شرح داده و زشتى کارشان را کاملاً نمایان مى‏سازد با اشاره به عذاب وجدان و گرفتاریهاى دنیوى آنان که در پیش خواهند داشت. با استناد به آیه فوق، عذاب اخرویشان را خیلى شکننده‏تر و خوار کننده‏تر از عذاب دنیوى مى‏داند. و بالاخره خطابه حماسى و آتشین بانوى کربلا و پرچمدار عدل و آزادى با اقتباس از آیه‏اى دیگر از سوره فجر به پایان مى‏رسد. در آن آیه خداوند متعال به اقتدار و تسلط خود بر تمامى انسانها اشاره کرده و حضور خویش و فرشتگان آسمانى را در تمام صحنه‏ها و حوادث روزگار اعلام داشته، طرح‏ها، نقشه‏ها و تمام تلاشهاى ستم گران را در مقابل حق و پیام آوران حقیقت بیهوده دانسته و مى‏فرماید: «انّ ربّک لبالمرصاد؛(9) به یقین پروردگار تو در کمین (ستمگران و مخالفان حق) مى‏باشد و زینب کبرى به کوفیان فرمود: «انّ ربّکم لبالمرصاد؛ مطمئن باشید که پروردگارتان در کمینگاه است و در مورد لازم شما را به سزاى اعمالتان خواهد رسانید. افزون بر آیات وحى، استفاده از تمثیل، استدلال منطقى و عقلى، عبرت اندوزى و مقایسه اعمال گذشته و حال و آینده و تحریک عواطف از دیگر فنون خطابه است که به وضوح در کلام دختر بلاغت و فرزند فصاحت دیده مى‏شود. این خطابه به بررسى کاملى نیاز دارد که مجال را گنجایش آن نیست.
همچنین در حاشیه خطابه جلوه صفات اخلاقى و کمالات انسانى همچون حیا، عفت، امر به معروف و نهى از منکر و تبلیغ عملى و گسترده آموزه‏هاى دینى کاملاً نمایان است. دست‏آوردهاى فرهنگى‏
کوفیان گرچه به اعمال ناپسندى دست زدند و گناهى را مرتکب شدند که هیچگاه فراموش نمى‏شود. امّا زینب کبرى(س) با خطابه روشنگر و آتشین خود چنان تحولى در آنان ایجاد نمود که نسل‏هاى بعدى آنان با الهام از سخنان آن بانوى عصمت به سوى کمال گام برداشتند. آن حضرت تخم و بذرى را در دل کوفیان پاشید که ثمره آن در دهه‏هاى بعدى حاصل شد.
آرى شیعیان کوفه بعد از تجربه‏هاى تلخى که در آن شهر نسبت به اهل بیت(ع) امام على (ع) و امام حسن و امام حسین(ع)) صورت گرفته بود از کرده خود پشیمان شدند و علاوه بر شرکت در قیامهاى سیاسى همچون قیام توابین و مختار به سوى اهل بیت روى آوردند به همین جهت بسیارى از یاران، شاگردان و دوستان امام سجاد(ع)، امام باقر و امام صادق(ع) را کوفیان تشکیل مى‏دهند. امام صادق(ع) براى اولین بار در زمان ابوالعباس سفاح به کوفه آمد و مورد تکریم او قرار گرفت. حتى امام صادق(ع) بسیارى از شاگردان خود را در کوفه تربیت نمود.(10)
آرى خطابه زینب در سال 61 هجرى روح ایمان را دوباره در کوفیان زنده کرد و آن زحمات در پنجاه سال بعد ثمره داد و اینک نام بخشى از مردان و زنان کوفى که پاسدار فرهنگ اهل بیت بعد از حماسه عاشورا و از یاران امام سجاد(ع) و امام باقر (ع) و امام صادق(ع) و ائمه بعدى محسوب مى‏شدند به اختصار ذکر مى‏شود:
1- ابراهیم بن حیّان اسدى کوفى.
2- بشربن غالب اسدى کوفى.
3- ثابت بن دینار معروف به ابوحمزه ثمالى.
4- سعید بن جبیر که بعدها در مکه ساکن شد(از شاگردان امام سجاد(ع)).
5 - منهال بن عمرواسدى.
6- مفضل بن عمر کوفى .
7- عبداللّه بن ابى یعفور عبدى کوفى.
8 - زرارة بن اعین.
9- ام اسود دختر اعین شیبانى و خواهر زرارة بن اعین.
10 - ام خالد عبدى که مورد توجه امام صادق(ع) بود.(11) پاورقی ها:پى‏نوشت‏ها: - 1. مستدرک سفینة البحار، ج 4، ص 313. صاحب تنقیح المقالى در مورد حضرت زینب(س) مى‏نویسد: زینب و ما زینب و ما ادراک ما زینب هى عقیلة بنى هاشم و قد حازت من الصفات الحمیدة مالم یحزها بعد امّها احد حتى حق ان یقال هى الصدیقة الصغرى...(تنقیح المقالى، ج 3، باب فضل النساء، ص 79). 2. الاحتجاج، ج 2، ص 305. 3. الانوار العلویه، ص 434. 4. اللهوف فى قتلى الطفوف، سید ابن طاووس حسنى، ص‏176. 5. لهوف، سید بن طاووس، ص 292. 6. سوره سباء، آیه 17. 7. زینب عقیله خاندان وحى، ص 46. 8. سوره فصلت، آیه 16. 9. سوره فجر، آیه 14. 10. کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامى، ص 56. 11. رجال شیخ طوسى، یاران امام چهارم و پنجم و ششم ؛ زنان دانشمند و راوى، ص 298.