مطالب

نماد ابزاری است که برخی از نویسندگان افزون بر انعکاس امور درونی و ذهنی و حالات روانی و عاطفی خود، آن را برای زیبا و موثرتر کردن و عمق بخشیدن به آثارشان و نیز گریز از فشار سانسور حکومتهای استبدادی، به کار می گیرند. سیمین دانشور به عنوان یکی از نویسندگان برجسته معاصر، آثار ارزنده ای آفریده است که با اقبال خوانندگان رو به رو شده و جایگاه ویژه ای را برای او رقم زده اند؛ بویژه سه رمان او، سووشون، جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان جزو پرخواننده ترین و جذابترین رمانهای امروز به شمار می آیند. مساله مورد بررسی در این جستار، وجوه و ابعاد نمادپردازی در رمانهای سیمین دانشور و تحلیل تحولات نمادپردازی او از زمان انتشار سووشون (1348) تا زمان انتشار ساربان سرگردان (1380) با تاکید بر همین سه اثر است. دانشور در این رمانها در بیشینه عناصر داستانی اعم از شخصیت، زبان، حوادث و زمان و مکان نمادپردازی کرده است. به طور کلی، سیر نمادپردازی دانشور از « سووشون» تا «ساربان سرگردان»، سیری است از سادگی و استواری و روشنی، به غموض و پیچیدگی.

این مقاله به روش تطبیقی به بررسی ویژگی های اجتماعی، کنش های معنادار فاعلان جمعی، درون مایه های اجتماعی تکرارشونده، شناخت جایگاه طبقاتی نویسنده و بازتاب آن بر پیرنگ و شخصیت های رمان، ارتباط و تناظر میان ساختار ادبی و ساختار اجتماعی در رمان های دانشور پرداخته است. دانشور دو نوع زندگی را از دو طبقه ی مختلف تجربه کرده است، اما همواره با تحصیل کردگان، روشنفکران و بزرگان علم و ادب هم نشین بوده است، این تجربه های طبقاتی در آثار و شخصیت های داستان های او تأثیر گذاشته اند. زنان آثار او، از هر دو طبقه ی اجتماع، «اشراف و محروم» هستند. او شخصیت های داستان هایش رابیشتر از آدم های دور و بر خودش انتخاب کرده است. او در رمان های متأخر، شخصیت های زن را از میان دانشجویان و دانشگاهیان برگزیده است. سووشون سکوی پرتاب نویسنده برای حرکت در مدار واقع گرایی است. دانشورخط عزیمت اندیشه ی زری را از فردگرایی تا جامعه گرایی و از انقیاد تا عصیان ضد روزگار خود و از زنی احساساتی و منفعل تا مرز زنی منطقی و فعال و از عامیانه اندیشی تا پهنه ی اندیشه های فلسفی و اجتماعی پیگیری کرده است. در نتیجه عوامل مهمّی چون تحولات اجتماعی و انقلاب بیرونی و درونی و ارتباط وتناظر ساختار ادبی و ساختار اجتماعی آفرینش و تحول شخصیت های داستان تأثیری به سزا دارد.

این پژوهش خط سیر موقعیت های سیمین دانشور، اولین رمان نویس زن در ادبیات ایران، را با تکیه بر جامعه شناسی تولیدکنندگان آثار ادبی پیر بوردیو ترسیم می نماید. در طرح بوردیو اثر هنری با ویژگی های تولیدکننده تبیین می شود. او در این راستا روش ساختارگرایی تکوینی را پیشنهاد می دهد. در ساختارگرایی تکوینی ساختار به لحاظ تاریخی مورد مطالعه قرار می گیرد. این روش تکوین ساخت اجتماعی میدان ادبی و شکل گیری منش کنش گران ادبی را با هم بررسی می کند. در این پژوهش نیز منش سیمین دانشور و خط سیر مواضع او در میدان ادبیات با توجه به سه رمان سووشون (1348) جزیره سرگردانی (1372) و ساربان سرگردان (1380) با استفاده از این روش بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که دانشور با تکیه بر سرمایه های ادبی خود در «سووشون» توانست در قطب مستقل میدان ادبیات دهه چهل قرار بگیرد. اما او نتوانست موقعیت بی همتای خود را با نوشتن رمان های بعدی اش حفظ کند. این تغییر وضعیت هم به منش نویسنده و هم به شرایط میدان ادبی ایران در سال های پس از انتشار «سووشون» باز می گردد.

بررسی موضوع استعمار در رمان های دانشور، رویکرد و راه کارهای وی را برای هویت یابی و شیوه ی مبارزه با استعمار مشخص می کند. هدف در این پژوهش نیز واکاوی این موضوع در رمان های جزیره سرگردانی، ساربان سرگردان و سَووشون با روش تحلیل محتواست. از نظر بسامد، دانشور بیشتر سلطه فرهنگی استعمار را به خصوص در زمینه ی خانواده برجسته کرده است و این که کشورهای استعمارگر از طریق آموزش زبان، هنر و معماری، می کوشند مردم مستعمره را از فرهنگ بومی تهی کنند. در زمینه سیاست، بیشتر به فعالیت های ضد استعماری و وابستگی و دست نشاندگی مسئولان پرداخته است. سلطه اقتصادی استعمار فراوانی کمی در آثار وی دارد و اشاره هایی به غارت منابع ملی و تبدیل شدن کشور، به بازاری برای کالاهای خارجی شده است. از نظر دانشور، فقر و جهل، مهمترین عوامل زمینه ساز استعمار شدن هستند و بازگشت به سنت های اصیل ضمن توجه به ویژگی های مثبت فرهنگ مدرن، مهمترین راه کار برای مبارزه با استعمار است.

مطالبات حقوقی زنان در کشورهای غربی از سده نوزده میلادی، به صورت جنبش های فمینیستی شکل گرفت. این جنبش ها به سرعت در کشورهای در حال توسعه گسترش یافت و به گونه ها و شکل های مختلف ظاهر شد. سیمین دانشور، نخستین نویسنده زن ایرانی است که در تمام آثار خود، به شیوه های گوناگون، در پی بیان حقوق از دست رفته زنان است. او که به صراحت خود را فمینیست می داند، به نوعی از فمینیسم ایرانی و شرقی معتقد است که در آن از زیاده روی فمینیسم غربی خبری نیست. در فمینیسم دانشور جلوه هایی از فرهنگ دیرینه مردسالار، ناهنجاری های رفتاری مردان، مظلومیت و ستم دیدگی زنان، و بزرگداشت زن، آشکارا بازتاب می یابد. این نوشتار، بدون آن که بخواهد متن آثار دانشور را ساختارشکنی کند و در لایه های زیرین متن به جست و جوی عناصر فمینیستی بپردازد، نشانه های ساده و آشکاری از فمینیسم را، در سطح آثار دانشور، بازخوانی می کند و در یک تقسیم بندی کلی، برخی از جلوه های آن را نشان می دهد.

تحلیل گفتمان از اندیشه¬های زبان شناسان، نشانه شناسان، محققان هرمنوتیک و آرای میشل فوکو1 (1926- 1992م) سرچشمه گرفته است. با اینکه این شیوه از تحلیل در رویکردهای نقد ادبی با ساختارگرایی، فرمالیسم و هرمنوتیک بیشتر پیوند دارد، برخلاف رویکردهای یادشده بر هر دو جنبه صورت و معنای متن توجه می¬کند؛ از این رو، رویکردی جامع در تحلیل متن است. صاحب نظرانی چون نورمن فرکلاف2، روث وداک3، تئون ون دایک4، راجر فاولر5 و گونتر کرس6 در معرفی و رشد تحلیل گفتمان انتقادی به عنوان گرایشی نو در تحلیل متن نقش داشته اند. در این پژوهش از میان رویکردهای یادشده، رویکرد نورمن فرکلاف به عنوان روش خاص این تحقیق انتخاب شده است. در پژوهش حاضر سعی بر این است که رمان سووشون (1348) با استفاده از این رهیافت تحلیل و تبیین گردد و چگونگی نگرش نویسنده در پردازش رمان بررسی شود. همچنین با عرضه روشی تازه لایه های مختلف معنا و درون مایه، که معنای نزدیک تر به رمان دارد، کشف شود. نتیجه پژوهش این است که دانشور با نگاه و رویکردی ویژه که به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره معاصر داشته، میان عناصر اجتماعی، سیاسی و اسطوره¬ای پیوند برقرار کرده است. این رویکرد و نگرش ویژه با دیدگاه های دیگران متمایز بوده است که می توان از آن به جهان¬نگری و ایدئولوژی ویژه وی نام برد. از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی، سیمین دانشور در این اثر با انتخاب واژگان خاص، استفاده از جنبه¬های حماسی و اساطیری و پیوند آن با مذهب و تعمیم دادن این عنصر به دوره معاصر، هویت مستقل انسان ایرانی را جست وجو کرده است. وی موفق شده است از طبقه متوسط جامعه قهرمان ضداستعماری بسازد و نیز تحول طبیعی و تدریجی نقش پذیر زن را از همسری خانه¬دار تا مصلحی اجتماعی ارتقا دهد.

مقاله حاضر، بر درک بهتر نگاه و رویکرد زنانه سیمین دانشور، رمان نویس مشهور معاصر ایران و غاده السّمان، زنانه نویس نامدار معاصر جهان عرب، می پردازد. به راستی دانشور در رمان شیرین و پرخواننده «سووشون»، در تحکیم و گسترش ادبیّات زنانه ایران سهم بسزایی پیدا کرد و السّمان، غریزه زن عرب است که در شاهکار های ادبی اش، از پس دیوار های ستبر و کهنه قرون، فریاد برمی آورد. این نوشته، بر آن است که با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، به وجوه مشترک نگاه زنانه دانشور و السّمان پی ببرد. در اینجا، رمان سووشونِ دانشور و اشعار غاده السّمان، از این جنبه مورد بررسی قرارگرفته و در خلال همین بررسی، با ذکر شواهد مثال، به مطالعه وجوه مشترک ذهنیت زن نگرانه دو ادیب ایرانی و سوری، در مسائلی از قبیل زن، جنگ، عشق و... پرداخت ه شده و نشان داده شده است که در نگاه زنانه به مسائل مذکور، دانشور و السمان، با مرام و جغرافیای متفاوت تا چه اندازه به هم نزدیک و یا به نحوی شبیه هم هستند.