حکمت نامه مفاخر

از میان همه نویسندگان و شاعرانی که آثارشان جنبه تعلیمی و آموزشی دارد و طبیعتاً به سبب اندرزگونه بودنشان در دایره اخلاقیات قرار می گیرند، کسی به میزان سعدی نامبردار نیست، چندان که گلستان را کتابی مبتنی بر حکمت عملی و بوستان را چشمه فیاض نصایح حکمت آمیز دانسته اند. این دو کتاب، به خصوص گلستان از قدیم تا به امروز در مقاطع مختلف تحصیلی حتی در مکتب خانه ها به عنوان آثار ممتاز ادبی و اخلاقی تعلیم داده شده و می شوند.این آثار اگرچه دارای اندرزها و آموزه های ارزشمند می باشند؛ ولی برخی از آنها که تعدادشان هم کم نیست، چنان نیستندکه با روزگار نوسازگار باشند. از این رو می شود آنها را بر اساس معیارهای نوین اخلاقی و تربیتی در بوته نقد قرار داد؛ زیرا به قول شیخ اجل گرچه: «رفیق بر همه چیزی مقدم است؛» ولی وقتی پای نقدی منصفانه به میان می آید به گفته ارسطو ذکر حقیقت بر تعلقات قلبی فائق می آید.

در این مقاله به اختصار چند موضوع از نظر خواجه نصیرالدین طوسی بر مبنای کتاب اخلاق ناصری تصحیح مرحوم استاد مینوی بررسی شده است: خواجه تشکیل جامعه بزرگ بشری را به دو صورت تصویر کرده است: یکی از طریق اجتماعات مسلمانان با حضور در مسجد، از مسجد محله تا مسجد الحرام در مکه و مسجد النبی در مدینه و دیگری اجتماعات عموم مردم از خانه و خانواده تا روستا و شهر و کشور و جامعه جهانی که امروزه به عنوان سازمان ملل شکل گرفته است؛موضوع دوم بحث سلامت جامعه است که خواجه با طرح خیرات عامه و شرور عامه مطرح کرده و مهم ترین وظیفه حاکمان را گسترش خیرات عامه می داند؛ جامعه فاضله و جاهله که مورد بحث واقع شده است، به نوعی با خیرات و شرور عامه مرتبط است و وظیفه حکمرانان محقق ساختن خیرات عامه است. در جامعه فاضله دو موضوع مورد توجه قرار گرفته است یکی نحوه به کار گیری مدیران و دیگری مراقبت از ظهور و روییده شدن جریان های مفسد از درون جامعه فاضله که خواجه آنها را نوابت می نامد.

حوزکه ادبیات غنایی علاوه بر مضامین عاشقانه، عرصکه آموزه های اخلاقی سیاسی و اجتماعی را نیز در بر می گیرد. نظامی با هنرمندی و ظرافت در اثنای شعر غنایی به تشریح و تبیین مسایل اخلاقی و اندیشه های مذهبی، حکمی و مضامین پند و اندرز می پردازد. باور عمیق او به دین و ارزش های اخلاقی نیز در تار و پود کلامش تنیده است. نکتکه قابل تأمل این است که: منظور شاعر چشم پوشیدن از مظاهر زیبای هستی نیست؛ بلکه شناخت چیزهایی است که آدمی را از رسیدن به کمال حقیقی باز می دارد. هر چند او شاعری تغزلی و غنایی است؛ اما با بررسی دقیق و ژرف آثار وی، سیمای خردورزانه و روح تعلیم و تربیت را در سخن های با ارزش و هنرمندانکه وی می توان یافت. این پژوهش کوششی است برای نشان دادن درون مایه ها و آموزه های اخلاقی و تلفیق ادب تعلیمی با ادب غنایی در دو منظومکه خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجوی برای تبیین ارزش و اعتبار هنری آثار وی و هم چنین سعی دارد جهان بینی و سلایق رفتاری او را تشریح نماید.

دستینه های صوفیانه رساله هایی با حجم کم و گاه زیادی است که نگارش آنها از اواسط قرن چهارم به بعد در میان طریقت های صوفیه رواج یافت. این رساله ها حاوی معارفی بود که مشایخ صوفیه می خواستند شاگردان و مریدانشان آنها را بدانند و در دسترس داشته باشند. در میان دستینه های صوفیان، دستینه های نقشبندیان رویکرد و اهمیتی متفاوت از سایر دستینه ها به خود گرفت. دو اصل «سفر در وطن و خلوت در انجمن» در طریقت نقشبندی سبب شد تا از سوی مشایخ این طریقت دستینه های بسیاری برای صوفیان سالک نوشته شده و در اختیار آنان قرار گیرد. چرا که صوفیان نقشبندی، مانند صوفیان گذشته و یا دیگر طریقت ها، فرصت سفرهای متعدد و حضور در نزد مشایخ را نداشتند و با ترک سنت پرسه باید در دیار خود طی طریق می کردند. یکی از این دستینه های کوتاه، «رساله محبوبیه» تالیف خواجه محمد پارسا است که تاکنون تصحیح و منتشر نگردیده است. از این رساله 5 نسخه در کتابخانه های ایران، هلند و تفلیس شناسایی شده است که مصححین تنها به 3 نسخه موجود در کتابخانه های ایران دست یافته و در پژوهش حاضر اقدام به تصحیح و انتشار این اثر گران قدر کرده اند.

خواجه نصیرالدین طوسی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام است که به سبب هم عصری با دورکه انحطاط، مغفول ماند و قدر و منزلت او به نحو شایسته مورد کاوش قرار نگرفت. این موضوع در مورد فانی کشمیری به مراتب با شدت و حدت بیشتری نمود دارد. کتاب اخلاق عالم آرای یا اخلاق محسنیِ ملامحسن فانی کشمیری در نسخه های بسیار معدود انتشار یافته است و اغلب اساتید و صاحب نظران از وجود این کتاب اطلاعی ندارند. گمنامی و بی نامی اخلاق محسنی فانی کشمیری، سبب گردیده است تا تحقیقات و مطالعات بسیار اندکی پیرامون آن صورت پذیرد. هدف از این مطالعه بررسی و مقایسه تطبیقی محتوای اخلاق محتشمی و اخلاق محسنی تألیف ملا محسن فانی کشمیری است. این تحقیق به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که در هر دو کتاب یاد شده، بر محور مضامین و مفاهیم اخلاقی مشابه و مشترکی سامان گرفته است. در هر دو کتاب علاوه بر آیات الهی در قرآن کریم و احادیث و روایات اسلامی از معصومین به ویژه از پیامبر اسلام (ص) اشارات مستقیم و غیرمستقیم به دیدگاه های افلاطون و ارسطو شده و نیز منابع مشترک مورد استفاده قرار گرفته شده است. نیز در عین وجوه شباهت بین این دو کتاب، وجوه افتراقی هم فراوان است. از جمله ستایش های بیش از اندازه و اغراض آمیز فانی کشمیری از برخی شخصیت ها که شأنی برای مدحی چنان نداشته اند و این موضوع در اخلاق محتشمی به چشم نمی آید و یا حداقل کمتر مشاهده شده است. علاوه بر این متن اخلاق محتشمی از روایی و روانی بیشتری برخوردار بوده؛ حال آنکه کتاب فانی کشمیری دارای متنی به نسبت ادبی و دشوارتر است.

میر محمّدتقی متخلّص به میر (1135 -1225ق/ 1722- 1810) از برجسته ترین غزل سرایانِ اردو برای فرزندش، میر فیض علی متخلّص به فیض(زادروز: 1162ق/ 1748-1749) رساله ای به فارسی با عنوان: فیض میر تألیف کرد تا فرزندش با انشانویسی آشنا شود. این رساله شامل پنج حکایت از دیده هایِ میرتقی میر از صوفیان و درویشان است. برای نخستین بار نسخکه خطّی این رساله را دکتر سیّد مسعود حسن رضوی ادیب (1893-1975) تصحیح نمود. برای استفادکه خوانندگان ایرانی متن این رسالکه فارسی همراه با مقدّمه در اینجا تقدیم می شود.

خواجه نصیر طوسی در کتاب اوصاف الاشراف با طرح دیدگاه های عرفانی خود می کوشد شیوکه نوینی را در تعلیم مباحث دقیق و ظریف عرفانی ارائکه دهد. وی با این شیوکه تعلیمی خود نه تنها عرفان را از انحصار برداشت های ذوقی و سلیقه ای قشر خاص به درآورد؛ بلکه در انسجام اندیشه های عرفانی نیز که مبتنی بر قواعد عقلی و دقایق نظری است، نقش مهمی را ایفا کرد. خواجه نصیر از اندیشمندان برجسته و متنفذ در حوزکه علوم اسلامی به خصوص در فقه و کلام اسلامی است. وی با موشکافی های دقیق در مباحث معرفتی عرفان اسلامی، با تفسیر آیات قرآن کریم و ارائکه اسناد معتبر می کوشد تا مسایلی از قبیل چگونگی پرورش فکری، اخلاقی و عاطفی عرفا را تشریح نموده، به رفتارشناسی و روان شناسی شخصیت عرفانی اولیا بپردازد. هدف این نوشته مطالعه و بررسی محتوا و ویژگی های این نوع اثر معرفتی و برجسته ساختن جنبه هایی از آن است که در عرصکه مطالعات مکتب عرفان اسلامی و نحوکه رشد و گسترش آن می تواند مورد توجه واقع شود.