مطالعات ملی

هویت ملی از مفاهیم اساسی نظم سیاسی اجتماعی است که با ویژگی های همبستگی ملی و انسجام نظام سیاسی نقش مؤثر و تعیین کننده ای در عرصه های مختلف جامعه دارد. از سویی در پرتو پیشرفت حیرت انگیز فناوری های نوظهور و تغییرات عمیق و شتابان جهانی، مدیران و سیاست گذاران کشورها کوشیدند به رغم تغییرات اجتناب ناپذیر بین المللی شدن، کشورشان را از تهدیدات جدی مصون بدارند تا آینده ی مطلوب و کم خطری برای کشورخود بسازند. هدف نوشتار حاضر، رصد تحولات هویت ملی در ده سال آینده ایران است و نیز درصددِ پاسخ به این پرسش اصلی است که سناریوهای محتمل هویت ملی ایران تا یک دهه آینده چه خواهند بود؟ روش های شبه دلفی، مصاحبه، پویش محیطی، تحلیل تأثیر متقاطع و سناریونویسی از تکنیک های آینده پژوهی است که در مقاله حاضر برای تدوین سناریوهای هویت ملی در افق زمانی 10سال آینده استفاده شده اند. یافته های مقاله شامل سناریوهای سه گانه خوش بینانه، میانه و بدبینانه است و نشان می دهد که هویت مدرن، توسعه و کارآمدی و تساهل و مدارا، عدم قطعیت هایِ کلیدیِ تأثیرگذار بر هویت ملی ایران در ده سال آینده است. از نظر خبرگان مشارکت کننده وقوع سناریوی میانه محتمل تر است.

یکی از منابع مهم شناخت هویت ایرانی، ادبیات فارسی است. در این پژوهش، هویت ایرانی در دیوان شش شاعر برجسته دربار سلجوقیان بزرگ، شامل ادیب صابر ترمذی، ازرقی هروی، انوری، امیرمعزی، عبدالواسع جبلی و لامعی گرگانی با تأکید بر سه مقوله: 1- کاربرد واژه ایران و عجم 2- توجه به شخصیت های اساطیری ایران 3- توجه به جشن های ایرانی بررسی شده است. پرسش اصلی این است که این شاعران تا چه میزان به این مؤلفه های هویتی توجه داشته اند. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان داد واژه ایران هفتاد و شش بار و عجم نود بار در دیوان ها آمده است. در این دیوان ها از سی و هفت شخصیت اساطیری ایران نام برده شده بود که نام ده شخصیت مهم 515 بار در اشعار آمده بود که نشان از کاربرد گسترده اساطیر ایرانی در شعر شاعران سلجوقی دارد. بررسی جشن ها نیز نشان می دهد نوروز و مهرگان به گستردگی در دربار سلجوقی برگزار شده است و مهم ترین مشوّق قصاید مناسبتی شاهان سلجوقی بوده اند با این همه وزیران و دیوانیان ایرانی نیز از سرایش چنین اشعاری حمایت کرده اند.

عوامل مختلفی بر تقویت و تضعیف هویت جمعی به ویژه هویت ملی تأثیر می گذارند. شناخت این عوامل و سنجش وضعیت آن در سطح جامعه علاوه بر این که می تواند زمینه ساز پیش بینی وضعیت آینده ارزش ها و هویت ملی و جمعی شود، سیاست گذاری هویتی را در مسیر دقیق تر و صحیح تری قرار می دهد. یکی از این عوامل، ارزش های اجتماعی است. این پژوهش بر آن است که میزان اعتقاد جامعه را به رواج ارزش های اجتماعی مورد بررسی قرار دهد؛ بنابراین از پیمایش به عنوان روش تحقیق و پرسشنامه محقق ساخته به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شده است. در این راستا با انتخاب جامعه آماری از میان افراد 18 تا 65 سال ساکن در مراکز 31 استان کشور در سال 1393 و براساس فرمول کوکران و نمونه گیری چندمرحله ای با توجه به جمعیت مرکز هر استان، در مجموع 15040 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. سنجش گویه ها نشان می دهد رواج ارزش های اجتماعی در جامعه تأثیر مثبت و مستقیمی بر گرایش به هویت ملی دارد و در مقابل تأثیر منفی و معکوسی بر گرایش افراد نسبت به هویت مدرن گذاشته است. بنابراین تقویت ارزش های اجتماعی منجر به تقویت هویت ملی می شود.

دیدگاه های مختلف درخصوص شهر خوب ضمن ارائه ی تصویری از یک جامعه مطلوب، می توانند برای ارزیابی سکونت گاه های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و راهنمایی هایی برای حرفه و عمل شهرسازی به دست دهند. این نظریه ها به تبعیت از ماهیت هنجاری خود، حامل ارزشی مشخصی هستند. بر این اساس از یک سو استفاده از آنها مستلزم شناخت این زیربناهای ارزشی است و از سوی دیگر در هر بستر مشخص باید نسبت به ارائه ی مولفه ها و ویژگی های شهر خوب بر اساس ویژگی ها، ارزش ها و باورهای بومی اقدام شود. این مقاله در پی آن است که به تبیین و ارائه مؤلفه های شهر خوب در اندیشه ایران شهری بپردازد و برای این کار از روش تحلیل موقعیت بهره گرفته است. تحلیل موقعیت یکی از نسخه های روش نظریه ی زمینه ای است که با نقشه ای کردن داده های مختلف، تصویر بزرگ یا خبر بزرگ در خصوصِ موقعیت مورد بررسی را تشریح می کند. نتایج مطالعه نشان می دهد که ویژگی های شهر خوب در اندیشه ایران شهری را می توان ذیل 5 مؤلفه و 14 زیر مؤلفه تبیین کرد: زیست پذیری (با زیرمؤلفه های امنیت، رفاه و کفایت)؛ زمان مندی (با زیرمؤلفه های ثبات فرهنگی و بازخوانی هویتی)؛ خرد (با زیرمؤلفه های نظم، تعادل و حکمت)؛ هویت (با زیرمؤلفه های هویت آسمانی، هویت آئینی و هویت ملی)؛ و تعامل (با زیرمؤلفه های رواداری، مهر با طبیعت و تعامل و مهر با اجتماع).

بررسی متن های تاریخی نشان می دهد که در دوران جدید، اشتیاق دولت های اروپایی به شناخت شرق ازجمله ایران افزایش یافته و هرکدام از آن دولت ها به شیوه های مختلف به دنبال رسیدن به این هدف بسیار پر ارزش بودند. آثار و منابع مکتوب از جمله سفرنامه ها در این زمان، مهم ترین ابزار شناخت این دولت ها ازجمله انگلستان بود. بر همین اساس، کتاب ها و سفرنامه های متعددی در زمینه ی ممالک مشرق زمین به نگارش درآمد. یکی از مهم ترین این آثار مربوط به نوشته های لرد کرزن از جمله سفرنامه «ایران و قضیه ایران» است. جایگاه کرزن به دلیل کسب مناصب مهم در دولت بریتانیا که تا سمت وزیر امور خارجه این کشور نیز پیش رفت و هم چنین به دلیل تلاش وی برای اخذ امتیازات استعماری از ایران ازجمله انعقاد قرارداد 1907 و 1919، از اهمیت بالایی برخوردار است. سؤال اساسی تحقیق این است که با مبنا قرار دادن نظریه شرق شناسی ادوارد سعید، نگاه لرد کرزن نسبت به ایران بر چه شاخصه هایی استوار است؟ فرضیه تحقیق بیانگر این امر است که فرادستانه بودن، دیگرسازی براساس مفاهیم ذات گرایانه، نگاه کل نگر و تعمیم دهنده، از شاخصه های حاکم بر دیدگاه لرد کرزن درباره ایران است.

زمینه و هدف: مطرح شدن دیدگاه های تک فرهنگی در آموزش و گسترش فراگیری زبان انگلیسی به عنوان ابزار اصلی جهانی شدن نگرانی ها را افزایش داده است. این مقاله با هدف بررسی رابطه یادگیری زبان انگلیسی و شکل گیری هویت ملی به آسیب شناسی یک روند جهانی در میان زبان آموزان می پردازد. نتایج این تحقیق با روشنگری نسبت به نظریات متفاوت و معارض درباره ی تأثیر جهانی شدن بر هویت ملی افق دید بهتری ارائه می دهد. این تحقیق کوشیده است رابطه بین رشته تحصیلی، جنسیت و سن دانشجویان با هویت ملی و هم چنین رابطه رشته تحصیلی با سرمایه گذاری در فراگیری زبان انگلیسی را بررسی کند. روش: روش تحقیق پیمایشی و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه و مصاحبه است. جامعه آماری، دانشجویان دانشگاه های شهید بهشتی و علامه طباطبایی است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 189 نفر محاسبه شد و با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای اطلاعات جمع آوری و از ده درصد نمونه مصاحبه به عمل آمد. برای آزمون فرضیه های تحقیق، از آزمون تی مستقل، تحلیل واریانس و آزمون توکی استفاده شد. یافته ها: نتایج تفاوت قابل ملاحظه ای را در رویکرد دانشجویان نسبت به هویت ملی نشان ندادند؛ اما در میان دانشجویان با سابقه فراگیری زبان در مؤسسات زبان تفاوت قابل ملاحظه ای بین زبان آموزان سطوح پایین با سطوح پیشرفته تر مشاهده شد. هم چنین معنادار بودن تأثیر متغیرهای جنسیت و سن نقش عوامل زمینه ای و متغیرهای مستقل را نمایان کرد.

هدف این نوشتار بررسی هویت یابی های ممکن و مطلوب در عصر ارتباطات براساس هرمنوتیک فلسفی هانس گئورگ گادامر است. روش پژوهش تحلیلی استنتاجی از نوع پژوهش های کیفی است. در هرمنوتیک فلسفی گادامر در ارتباط فهم منوط به عناصری همچون سنت، تاریخمندیِ فهم، زبانمندی، امتزاج افق ها و تعاملات تأملی «من» و «تو»ها در فرایندی بی پایان، است. در صورت عدم حضور هرکدام از عناصر و هم چنین استیلا و مهار «من» یا «تو»، بر دیگری، روند تعالی انسان دچار نقصان می شود. با تصور این وضعیت برای مقوله هویت می توان چهار حالت متصور شد، که سه هویت ممکن و یک هویت مطلوب است: 1- مهارشدگی (هویت مهارشده) زمانی که فرد از داشته های خود آگاه نباشد و «غیر» غالب باشد؛ 2- مهارگری (هویت مهارگر) زمانی که همسوسازی و غیبت «تو» رخ دهد؛ 3- بی هویتی هم حاکی از غیبت هر دوی «من» و «تو» است؛ 4- اما براساس مبانی اندیشه گادامر می توان شکل چهارمی از هویت یابی را استلزام کرد، که از خودفهمی شروع، با دگرفهمی تعدیل و با هم فهمی شکل می گیرد.

یکی از کارکردهای اصلی مجسمه های شهری در ایران با توجه به پشتوانه فرهنگی غنی آن، ارتقای کیفیت بصری و انتقال مفاهیم هویتی به منظر شهر است که می تواند در شکل گیری و همسو بودن با هویت معنایی موجود، نقش عمده ایی عهده دار باشد. اکنون این مسأله مطرح می شود که مجسمه های شهری تهران به عنوان یک عنصر کالبدی و بصری از ابتدای حضورشان در انتقال مفاهیم هویتی به منظر فرهنگی شهر چه جایگاهی داشته اند؟ و چگونه در جهت ایجاد «هویت مکان» ایفای نقش کرده اند؟ این تحقیق به صورت کیفی و روش توصیفی تحلیلی به مطالعه پیشینه و دلایل پیدایش مجسمه ها در شکل گیری مفهوم هویت منظر فرهنگی شهر تهران پرداخته است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مجسمه های شهری تهران از زمان پیدایش تا امروز روندی متغیر در بازنمود هویت بخشی به منظر شهر داشته اند. به طوری که مجسمه های دوره پهلوی و بالاخص دوره انقلاب اسلامی  (دهه 60 و 70)، از طریق ویژگی هایی چون «زمینه گرایی» و «محتواگرایی» در هر دوره به ترتیب نوعی «هویت اسطوره ای/ اقتدارگونه» و «هویت ارزشی» را از طریق بازنمود محتوای زمینه ای (فرهنگی، اجتماعی، سیاسی) و معنایی به منظر فرهنگی شهر منتقل کرده اند، درحالی که این نقش عمدتاً در دهه 80 کمرنگ تر شده است.