مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران

در دوران کنونی از یک سو شیوه های هویت یابی سنتی که بیشتر حالتی منفعلانه و مبتنی بر عوامل انتسابی مثل خانواده، قومیت و دین هستند؛ در حال تضعیف شدن هستند و از سوی دیگر، سایر موارد تأثیرگذار بر هویت به دلیل مواجهه جوانان با تحولات و اقتضائات جامعه شبکه ای و گستردگی تأثیرات تکنولوژی های نوین ارتباطی و اطلاعاتی و به تبع آن، رویارویی آنان با تکثر فرهنگی؛ در حال قوت گرفتن هستند و نقش محوری در برساخت هویت جوانان امروز ایفا می کنند. تحقیق حاضر با تکیه بر فضای مفهومی رویکرد کاستلز پیرامون جامعه شبکه ای، به مطالعه مختصات هویتی جوان ایرانی با جامعه هدف دانشجویان 18 تا 28 ساله دانشگاه تهران انجام شده است. داده های تحقیق با تکنیک مصاحبه عمیق جمع آوری و به وسیله روش تحلیل تماتیک در طول فرایند مصاحبه تحلیل شدند که در نهایت شبکه مضامین هویت جوان ایرانی مبتنی بر سه مقوله اصلی سیالیت، بازاندیشی و فردگرایی خودمدار، حاصل آمد. با توجه به یافته های تحقیق، جوانان نقش منابع هویت ساز دین و قومیت را مورد بازاندیشی قرار داد ه اند. در این بازتعریف و تغییر نوع نگاه، ما شاهد کاهش تأثیر دین و قومیت بر معنایابی و هویت سازی جوان امروزی هستیم. در مقابل احساس تعلق به ایران و تمدن ایرانی کماکان با قوت بیشتری در فرایند هویت یابی جوانان نقش دارد.

اقبال مصرف کنندگان خدمات سلامت به انواع طب های مکمل و جایگزین موجب تغییراتی شگرف در تجربه بیماری و پیوست های اجتماعی اقتصادی آن شده است. رفتارهای بازاندیشانه ای که با بهنجارترشدن طب بدیل، مشاهده می شود؛ در ایران کمتر موضوع پژوهش های اجتماعی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با به کارگیری روش روایت پژوهی، روند این رفتارها را در بازگویی تجربه بیماران، مطالعه می کند. بدین منظور، بیست ونه مصاحبه روایی با بیمارانی که تجربه مفصلی در این زمینه داشته اند انجام و پس از بازنویسی به صورت روایت های خطی منسجم، با روش تحلیل تماتیک کدگذاری شدند. بنا به یافته ها، «احساس بی قدرتی» یکی از مضامین پرطنین در تجربه بیماری است که در سه مقوله «بی قدرتی نهادی»، «بی قدرتی در روایت بیماری» و «بی قدرتی در فرآیند تجویز» بازنمایی می شود. بخشی از این احساس، بازنمودی ناگزیر از بی قدرتی پزشکان به واسطه تزلزل جایگاه علم است. نتایج نشان می دهد که اعمال اقتدار ناهمگن نهادهای بالادستی حوزه سلامت، بدون در نظرگرفتن فهم بیماران از فرآیند درمان، زمینه ساز ناکامی سیاستگذاری های سلامت در قبال طب های غیررایج شده است. مدیریت این میدان به نفع سلامت حداکثری، تنها از مسیر به رسمیت شناختن نیاز بیماران به داشتن رابطه ای متوازن با کادر درمان و اهتمام به توجیه بیمار نسبت به عوارض داروهای تجویز شده میسر است.

ظهور شبکه های اجتماعی، به ویژه اینستاگرام با ماهیت تصویری در فضای غیررسمی و جذاب برای زنان، نقش قابل توجهی در ساخت هویت شخصی آنها ایجاد کرده است. ازاین رو، زنان در تلاش اند با فعالیت در این شبکه، هویت و تصویری متمایز و جدید از خود به نمایش بگذارند و آنان بدین طریق در گروه های مختلف احساس تعلق و نقش آفرینی می کنند. تحقیق حاضر با پشتوانه ادبیات مفهومی و نظری موجود در حوزه هویت، با فن مصاحبه نیمه ساختاریافته به گردآوری داده ها پرداخته و با رویکرد کیفی و بهره گیری از روش زمینه ای اشتراوس و کوربین داده ها را تحلیل کرده است. 30 کاربر فعال اینستاگرامی (زن) با روش نمونه گیری گلوله برفی و هدفمند انتخاب و به شیوه حضوری و آنلاین مورد مصاحبه قرارگرفته اند. یافته های به دست آمده، بیانگر 4 مقوله اصلی شامل «انتخاب نمایش خود در زیست جهانی زنانه»؛ «اینستاگرام، ساحت تعامل با مخاطب تأثیرگذار»؛ «بازسازی معنا و هویت یابی فرایندی» و «بازسازی تعاملات حوزه زندگی خصوصی»، است. مقوله هسته ای در این بررسی «هویت نوظهور تلفیقی و فرا مدرن» است که سایر مقولات را درمی گیرد. همچنین در مقوله هویت یابی فرایندی، سه نوع تیپ هویتی پیشین، هویت در مواجهه و هویت پسین با اقتباس از رویکرد نظری شکل گرفته است. مؤلفه ی تیپ ها، پیشینی محصول چارچوب های مشخصی چون تحصیل و اشتغال مرسوم در جامعه بوده درحالی که مؤلفه هویت، در مواجهه ابراز خود دلبخواه نمایشی و هویت پسین، سیالیت و تلفیق است. نتایج نشان می دهد که در اینستاگرام به واسطه شکل کارکردی و ساختاری آن و تغییر نوع و موضوع علقه های اجتماعی، زنان ایرانی با بازنمایی خودی خلق شده و فرامدرن در قالب تلفیقی از نقش های زنانه سنتی مدرن، هویتی خودانتخابی را تعریف کرده اند که نه افسارگسیخته و آزاد و نه دست وپابسته محدودیت های دنیای واقعی و از پیش تعیین شده است.

فعالیت های انجمن علمی در فضای دانشگاهی به عنوان پدیده ای چندسطحی در قالب کنش های فردی تا تعاملات در ساختارهای سازمانی و نیز ساختار سازمانی مستقل از افراد، از ادبیات نظری گسترده ای برخوردار است. آنچه حائز اهمیت است، بحث از عملکرد و نتایج آن است؛ عملکردهایی و خود ناشی از کنش ها و پیوندهای جمعی مشارکت محور افراد است که به کارکردهای مثبت و منفی متعددی منجر می شود. پژوهش حاضر با هدف بررسی کارکردها و کژکارکردهای انجمن های علمی-دانشجویی، درصدد احصای مزایا و آسیب های حضور دانشجویان در انجمن های علمی دانشگاه فردوسی مشهد است. این پژوهش از جهت هدف، کاربردی و به لحاظ رویکرد، کیفی است. روش تحلیل و تفسیر یافته ها تحلیل مضمون و شیوه تحلیل، توصیفی-تبیینی است. به منظور واکاوی دقیق عملکرد و شرایط انجمن های علمی دانشگاه و استخراج قوت ها و ضعف های آن ها، مصاحبه هایی عمیق با مدیر فرهنگی، دانشجویان انجمن های علمی و کارشناس اداری انجمن علمی دانشگاه فردوسی مشهد (24 مصاحبه) صورت گرفت. در تفسیر مصاحبه با متخصصان، هدف عمدتاً تحلیل و مقایسه محتویات دانش متخصصان است. کدگذاری به روش دستی و با جدول سازی انجام شد. به طورکلی 290 کد از متون مصاحبه استخراج شدند که 129 کد مربوط به کارکردهای مثبت (مزایا و نقاط قوت) انجمن علمی و 161 کد به کژکارکردهای (مسائل و مشکلات) انجمن علمی اختصاص دارد. یافته های این تحقیق در سه بخش مزایا، مسائل و راهکارهای حل مسائل انجمن علمی، به تفکیک مورد بحث و بررسی واقع شده اند. این یافته ها نشان داد همواره کسب منزلت و شأن از جمله مهم ترین امتیازهای اجتماعی است که برانگیزاننده کنش فردی و جمعی است؛ به گونه ای که زمینه مشارکت و فعالیت داوطلبانه دانشجو را فراهم می کند. وجود مسائل زیاد انجمن علمی، نشئت گرفته از ارتباطات ضعیف، نظارت ساختاری پایین، مدیریت ضعیف مسئولان، ابهامات قانونی و منفعت طلبی شخصی اعضا است که به علت بی توجهی به پیدایش آسیب های جدی منجر شده اند. با بررسی تاریخچه فعالیت در انجمن ها، نوع فعالیت دانشجویان از دغدغه های اجتماعی فرهنگی به دغدغه های فردی تغییر ماهیت داده است؛ به گونه ای که اولویت های اساسی دانشجویان بیشتر ارزیابی فایده کار در یک تشکل دانشجویی، فارغ از اهداف و برنامه های کلی و ساختاری آن است. راه حل های ارائه شده، عموماً در جهت حل مسائل سازمان و آیین نامه بیان شده اند. با توجه به نوع و سطح تعامل و روابط درون و برون سازمانی، در پژوهش حاضر به مواردی از قبیل ایجاد تعامل بین مدیر فرهنگی، معاون آموزش دانشکده و دانشجویان، استفاده از فضای مجازی در تبلیغات و اطلاع رسانی ها، ایجاد کانال ارتباطی برای انتقال تجارب گروه های قبلی و... اشاره شده است. دغدغه اساسی بسیاری از مصاحبه شوندگان مسائل مالی است. راهکار حل این مسئله، گرایش به خودکفایی مالی از طریق تهیه اسپانسر مالی، برگزاری برنامه های درون و برون دانشگاهی، تهیه قرارداد مالی با دانشگاه و فروش دستاوردهای علمی پژوهشی است.

 توسعه فرایندی است که موجب تسلط انسان بر طبیعت و محیط پیرامون می شود و سبک زندگی، روابط اجتماعی، شرایط متفاوت عاطفی و نگرش های جدیدی ایجاد می کند. علاوه بر آن، در کشورهای درحال توسعه مانند ایران مشکلاتی نظیر افزایش جرم را به همراه دارد که نتیجه تقابل نوگرایی و پایبندی به سنت ها و رسوم گذشته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین توسعه و جرم در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در استان همدان به روش تحلیل ثانویه انجام شده است. سطوح مختلف توسعه و جرم، با بهره گیری از تکنیک تاپسیس و نرم افزار GIS تعیین شد که طبق یافته ها شهرستان های همدان، ملایر و بهار دارای بالاترین سطوح توسعه و شهرستان های رزن، اسدآباد و فامنین دارای پایین ترین سطوح توسعه بوده اند. از لحاظ جرم نیز به ترتیب، شهرستان های همدان، ملایر و تویسرکان جرم خیزترین و شهرستان های فامنین، رزن و کبودرآهنگ دارای کمترین میزان جرائم در بین شهرستان های استان همدان هستند. یافته ها نشان داد بین توسعه (اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) و جرم (اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) ارتباط مستقیم معناداری وجود دارد.

فرزندآوری فرایندی زوجی است، اما به نقش مردان در ادبیات و تحقیقات باروری به ندرت توجه شده است. هدف این مقاله بررسی تعداد فرزندان قصدشده و زنده به دنیاآمده و شناسایی تعیین کننده های اقتصادی-اجتماعی آن ها در مردان متأهل شهر تهران بوده است. داده ها برگرفته از پیمایش سبک زندگی متأهلان و ۶۱۹ مرد متأهل که زنان ایشان در سنین باروری بوده، تجزیه و تحلیل شده اند. براساس نتایج میانگین تعداد فرزندان قصدشده ۸۹/۱ و میانگین تعداد فرزندان زنده به دنیاآمده ۳۷/۱ بوده است. ۱/۲۵ درصد فرزندی ندارند و ۳/۴۷ درصد دو فرزند زنده به دنیاآمده و بیشتر دارند؛ درحالی که فقط ۸/۳ درصد قصد دارند بدون فرزند باشند و ۶/۷۰ درصد قصد دارند، دو فرزند و بیشتر داشته باشند. ویژگی های اقتصادی اجتماعی مردان با قصد و رفتار باروری رابطه منفی دارد و این یافته منطبق با الگوی باروری مردان در کشورهای درحال توسعه بوده است. با توجه به رابطه مثبت میان پایگاه اقتصادی اجتماعی مردان با تعداد فرزندان قصدشده و زنده به دنیاآمده در کشورهای توسعه یافته و رابطه منفی در مطالعه حاضر، اجرای بسته های سیاستی با ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی که در آن اقشار مختلف با دیدگاه ها و پایگاه اقتصادی اجتماعی متفاوت و متنوع لحاظ شده باشند، ضروری به نظر می رسد و در راستای افزایش فرزندآوری کارآمد خواهد بود.

پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد پارادایمی، جهت گیری هستی شناختی پژوهش های جامعه شناسان ایرانی را براساس فرایند منطقی تولید علم در علم اثباتی و علم تفسیری و علم انتقادی از هم متمایز و براساس آن، دستگاه مفهومی جامعه شناسان منتخب را توصیف کرده است. یافته های پژوهش، متکی بر مبانی منطقی تحقیقات کیفی و براساس رویکرد تفسیری و استراتژی استفهامی و با روش تحلیل محتوای کیفی جهت دار از طریق نمونه گیری هدفمند چندگانه، با خوانش رتوریک متن مصاحبه های انجام شده و نیز 55 اثر علمی شش نفر از مشارکت کنندگان تحقیق، به دست آمده است. بر این اساس، در هستی شناسی پژوهش های فیاض و محدثی و قانعی راد، ادبیات پارادایمی علم تفسیری غالب و در هستی شناسی پژوهش های آزادارمکی و رفیع پور و چلبی، ادبیات پارادایمی علم اثباتی حاکم است. به رغم این نمی توان رتوریک گفتمانی واحدی را در همه پژوهش های اندیشمندان موردنظر تصدیق کرد، بلکه می توان در مواردی ترکیبی از رویکردهای پارادایمی را در فعالیت های علمی آن ها معرفی کرد.

پژوهش حاضر با هدف کشف بسترهای گرایش به اعتیاد در استان لرستان به روش تحلیل تماتیک انجام گرفته است. جامعه مورد مطالعه، معتادان و خانواده های آن ها هستند که از میان آن ها به روش نمونه گیری هدفمند، 64 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. روش گردآوری داده ها، مصاحبه عمیق است و متن مصاحبه ها به وسیله نرم افزار NVivo8 کدگذاری شده است. یافته های تحقیق نشان داد افراد در اثر دو گروه مکانیسم به اعتیاد گرایش یافته اند: 1. مکانیسم های سوق دهنده (متغیرهای زمینه ای فردی، متغیرهای زمینه ای خانواده پدری، پایگاه اقتصادی-اجتماعی، وجود الگوی آلوده، درد جسمی و روحی، ناکامی عشقی، تحصیلی، شغلی و مالی، ناآگاهی و ضعف جامعه پذیری، ضعف پیوند والدین فرزندان، جدایی شامل غربت، طلاق خود/والدین و مرگ عزیزان، نداشتن پایبندی به هنجارها، ناکارآمدی قوانین حقوقی) و 2. مکانیسم های جذب کننده (دسترسی به مواد مخدر، کامیابی جسمی، جنسی و روحی، کنجکاوی، سرگرمی و خوداثباتی). نتیجه تحقیق بیانگر آن است که به منظور پیشگیری از اعتیاد باید به موازات تضعیف و حذف مکانیسم های سوق دهنده، به تقویت و تأمین مکانیسم های جذب کننده در حیطه جاذبه های سالم پرداخت.

پژوهش حاضر به مطالعه زمینه ها و پیامدهای شکل گیری زندگی شبکه ای در بین جوانان شهر یزد می پردازد. با استفاده از رویکرد کیفی و روش نظریه زمینه ای و با نمونه گیری نظری و هدفمند، 20 نفر از جوانان شهر یزد انتخاب شدند و با آن ها مصاحبه های عمیقی صورت گرفت. فرایند نمونه گیری نظری تا مرحله اشباع داده ها ادامه یافت. داده های گردآوری شده با استفاده از کدگذاری باز، محوری و گزینشی، تحلیل و در قالب خط داستان (شامل 17 مقوله اصلی و یک مقوله هسته)، مدل پارادایمی و طرحواره نظری ارائه شدند. نتایج نشان داد زندگی شبکه ای جوانان مشارکت کننده، به طور عمده به دنبال عواملی نظیر ارتباطات و سرگرمی محوری، فعالیت های شبکه ای، وابستگی شغلی/درسی به فضای مجازی، وابستگی (عمدتاً روانی) به فضای مجازی و هم زمان با تأثیرپذیری از مجموعه ای از عوامل زمینه ای و مداخله گر برساخته می شود. جوانان در برابر زندگی شبکه ای برساخته خود، راهبردهای متفاوتی برمی گزینند. راهبردهای انسداد حساب، فرار از دشواره ای فیلترینگ و نمایش هویت واقعی از جمله این راهبردها است که در بین کاربران جوان فعال شده و در کنار آن، زندگی شبکه ای پیامدهایی مانند فروریختگی مناسبات قدرت خانواده، گسست روابط و تعلقات خانوادگی و سیالیته ارزش ها، رفتارها و نگرش ها را به همراه داشته است. این فرایند در قالب نظریه ای بسترمند ارائه شد که در آن برهم کنش برساخت دهندگان زندگی شبکه ای و جریان های بازاندیشانه نشان داده شده است.

مجموعه پژوهش های اخباری شناسی اعم از مخالف و موافق، این نکته را مفروض گرفته اند که آموزه های بنیادین مکتب اخباری دال بر آن است که اخباریان با نقش آفرینی سیاسی اجتماعی عالمان دین مخالف بوده اند. از نظر مخالفان، نبود نظریه سیاسی در این مکتب، علمای اخباری را از ایفای نقش سیاسی-اجتماعی در برهه های مهم تاریخی باز داشت. در نقطه مقابل موافقان، روی گردانی علمای اخباری از ایفای نقش سیاسی در جامعه را مثبت ارزیابی می کنند و با ترسیم چهره ای غیرسیاسی از آن ها نقش تاریخی شان را تلاشی برای حفظ سامان اجتماعی و مبارزه با قدرت همه جاگیر مجتهدان می دانند. به هر حال از این نظر که اخباریان هیچ نقش سیاسی برای عالم دینی درنظر نمی گرفته اند، تفاوتی میان دو گروه به ظاهر متعارض وجود ندارد. این درک از نظریه اخباری را می توان خوانش سکولاریستی از اخباریان نامید. در این مقاله به روش تحلیل متنی و با هدف بررسی و سنجش فهم سکولاریستی از نظریه اخباری، پس از مرور مختصر آرای برخی از مشهورترین پژوهشگران حوزه شیعه شناسی، دو تحقیق دانشگاهی نقد و ارزیابی می شود که به فاصله ده سال از یکدیگر و در دو رشته متفاوت تألیف و در دو دانشگاه مختلف دفاع شده اند. سیدمحسن آل غفور (1379) و روح الله اسلامی (1389) به رغم تفاوت های روشی و نظری، هردو در این فرض و نتیجه گیری شریک اند که دلالت آموزه های مکتب اخباری بر این است که عالم دینی نمی تواند و نباید نقش سیاسی برعهده بگیرد. مقاله حاضر، به خصوص با ارجاع به آثار استرآبادی، به این یافته می رسد که ادله این پژوهشگران به هیچ وجه وافی به مقصود نیست و نمی تواند چنین برداشتی از آموزه های مکتب اخباری را تأیید کند. نتیجه گیری نهایی بیانگر آن است که علمای اخباری نه بیشتر و نه کمتر از دیگر علمای امامیه قائل به نقش آفرینی سیاسی اجتماعی فقها بوده اند.