مطالعات تاریخ فرهنگی

از منظر گفتمان انتقادی، متون تاریخی صرفاً در راستای گزارش رویدادهای گذشته نیست، بلکه شیوه ی اندیشیدن مورخین مسلمان دربار ه ی گذشته است. همچنین میان متن موجود و ساختارها و فرآیندهای سیاسی و مذهبی رابطه ای وجود دارد. در واقع، نویسنده ایدئولوژی خود و ارزش ها و اعتقادات جامعه را با سبکی خاص و هنرمندانه در زبان رمزگذاری می کند. به بیانی دیگر تاریخ امری برساخته است، زیرا به واسطه ی ایدئولوژی و اندیشه های مورخ و جامعه عصر او شکل گرفته است. از این رو، هر متن تاریخی را می توان با طرح این مسئله پیش رو نهاد که دغدغه های سیاسی، اجتماعی و مذهبی ِمورخ به برجستگی چه اشخاصی منجر شده و این نام ها با چه نوع هویت هایی، ذیل چه رابطه هایی با چه سنخ داوری و با بهره گیری از کدام واژه ها و در چه نوع پیکربندی هایی سامان یافته است؟ با اتکا به این مبانی نظری، روایات فضایل الصحابه نیز اگرچه انعکاس همان روایات قرون نخست هجری است، اما گزینش، چینش و چگونگی استعمال واژگان آن در راستای طرد و برجسته سازی هویت برخی از اصحاب رسول خدا شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیندها و ایدئولوژی ها حرکت کند. در این پژوهش به منظور بازیابی هویت خلفای راشدین با بهره گیری از تحلیل گفتمان فرکلاف به نقد و بررسی ساختار جملات و واژگان به کاررفته در فضایل الصحابه می پردازیم.

مجموعه ی آثار بقعه ی شیخ صفی یکی از مهم ترین مجموعه های هنری در ایران است. اهمیت و قداست این بقعه، موجب شد هدایا و نذورات مختلفی در طی سال ها در این مجموعه جمع آوری شود. پس از به قدرت رسیدن سلسله ی صفویه، ارزش و اهمیت این آثار افزون تر شد؛ اما با سقوط صفویه از توجه و رسیدگی پادشاهان ایران به این بقعه تا حدود زیادی کاسته شد. ازاین رو، برخی اموال و نفایس آن در طول منازعات داخلی و حملات خارجی به غارت رفت. با شکل گیری نظام مشروطه و ایجاد سازوکارهای نوین اداری، اقداماتی برای رسیدگی به امور بقعه و صورت برداری از نفایس آن آغاز شد. یافته ها نشان می دهد که در دوره ی قاجار، به علت عدم نظارت حکومت مرکزی بر متولیان بقعه و استمرار روند نامناسب تولیت موروثی، آثار و اموال بقعه در وضعیت نامناسبی قرار داشت. در دوره ی پهلوی اول، اموال بقعه، شناسایی، صورت برداری و کارشناسی شد و سپس به منظور مرمت و حفاظت بیشتر، بخش عمده ی آثار بقعه به موزه ی ملی ایران منتقل شد. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از منابع تاریخی کتابخانه ای و اسنادی، وضعیت و سیر تاریخی اشیای نفیس بقعه ی شیخ صفی را از دوره ی صفویه تا پهلوی اول بررسی کند. روش تحقیق، کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع بوده است و اطلاعات، پس از جمع آوری و سازمان دهی، تجزیه وتحلیل شده اند.

در تلقی رایج اندرزنامه های دوران میانه بازسازی اندیشه شاه آرمانی بشمار می آیند اما در اغلب آثار شاخص این سنت فکری نشانه های گسست از مفهوم فرّه ایزدی و گرایش به تلقی عرفی از سیاست و حکومت مشاهده می گردد. از این رو تحلیل اندرزنامه های برجسته دوران میانه از منظر اندیشه سیاسی می تواند دیباچه تفسیری نوآیین از سنت اندرزگویی باشد. اندیشه سیاسی تأمل عقلانی در شیوه تولید و توزیع قدرت در بستر مدینه و ارائه چهارچوبی از رابطه حکم و اطاعت است. لذا هدف این مقاله استخراج مقولات ناظر بر مفاهیم حکم و اطاعت از متن قابوسنامه امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار با تأکیدی ویژه بر باب چهل و دوم و تحلیل آنها از این منظر جهت شناخت ابعاد اندیشه سیاسی قابوسنامه است؛ اندرزنامه ای که به گونه ای جامع و کاربردی روش درست رفتار در زندگی را بیان می نماید. یافته های پژوهش دلالت بر این دارد که عنصرالمعالی مهم ترین پاره گفتار قدما در خصوص سیاست، یعنی برگزیدگی و عنایت الهی شاهان را در معرض تردید قرار داده و بر مبنایی عملی و عرفی، تمشّیت امور را عامل پایداری حکومت می داند.

در طول تاریخ معاصر ایران مفهوم ناسیونالیسم در قالب های گوناگون با فراز و نشیب هایی به حیات خود ادامه داده است. این مفهوم در قالب گفتمان ناسیونالیسم لیبرال پیش از انقلاب مشروطه مفصل بندی و در طول این دوره هژمونیک گردید. با تشکیل حکومت رضاشاه، نهاد آموزش و پرورش در فضای گفتمانی حکومت قرار گرفت. این فضا به گفتار و رفتار سوژه های درون این نهاد، شکل می داد. از اینرو قدرت حاکم برای تحکیم و توجیه پایه های حکومت و برجسته ساختن خود و به حاشیه راندن گفتمان های غیر در کتاب های درسی رسمی تاریخ، از گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا استفاده کرد. یکی از روش های بررسی و مطالعه رخدادهای تاریخی روش تحلیل گفتمان است. این پژوهش برمبنای نظریه ی تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه در پی پاسخ به این پرسش است که مفصل بندی، مفاهیم و فرایند هویت یابی گفتمان ناسیونالیسم لیبرال در کتاب های درسی تاریخ، چاپ وزارت معارف در دوره رضاشاه چگونه بوده است. با بررسی کتاب های درسی تاریخ چاپ وزارت معارف دوره ی رضاشاه، مشخص شد که مفاهیم و مؤلفه های گفتمان ناسیونالیسم لیبرال در پیرامون دال مرکزی ملت ایران مفصل بندی شده و در رقابت با گفتمان حاکم به حیات خود ادامه داده بود.

نیمه ی دوم قرن نوزدهم مصادف با تحولات گسترده ی فرهنگی و اقتصادی در غرب، نخستین نمایشگاه جهانی فرش دستباف شرقی در امپراتوری اتریش برگزار شد. با توجه به اهمیت فرش در حیات سیاسی و اقتصادی ایران در آن دوره، هدف از این پژوهش شناخت زمینه های شکل گیری، نتایج برگزاری این نمایشگاه و جایگاه قالی های دستباف ایرانی در این رویداد است. مطالعات اسنادی و تاریخی نشان داده اند که قالی های ایرانی از نظر کمّی و کیفی جایگاه نخست را در این نمایشگاه به خود اختصاص دادند. ارزش های بصری و زیبایی شناسانه ی این قالی ها باعث ارتقای ارزش های پژوهشی قالی های شرقی و ایرانی در بین پژوهشگران و بنیان گذاری مکتب فرش شناسی وین گردید. تحسین این قالی ها از سوی منتقدان و نخبگان فرهنگی باعث گرایش موزه ها و مجموعه های هنری به خرید و نمایش قالی های ایرانی در ردیف هنر های زیبا گردید. مجموعه ی این اقدامات موجب تحریک تقاضای خرید قالی دستباف در بین خانوارهای غربی و تقویت تولید و صادرات قالی ایران به میانجی گری شرکت های چندملیتی و ایرانی شد.

دخمه در نگاه نخست، یادآور آیین زرتشت و رسم واگذاری مردگان به طبیعت و «نابودی جسد» است. در شاهنامه و طبق شواهد باستان شناسی، با توصیفی از دخمه روبه رو هستیم که به گونه ای بنیادین از دید معماری و آیینی، با دخمه های زرتشتیان متفاوت است و مفهوم «سپردن و بایگانی جسد» را پشتیبانی می کند. ازاین رو، در این نوشتار، اصطلاح «آیین دخمه سپاری»[3] متوجه شاهنامه و شواهد باستان شناسی بوده، و اصطلاح «آیین دخمه گذاری» معرف دخمه های زرتشتیان است. همچنین، یافته های این پژوهش بیان می کند که گرچه توصیف آیین دخمه سپاری در شاهنامه عمدتاً بر روایات سلسله های اسطوره ای و تاریخی ایرانی چون کیانیان و ساسانیان تمرکز دارد، ولی در واقع، بازتابی از شواهد باستان شناسی است و نشان آن را باید بیرون از سلسله های نامبرده نیز جست که عمدتاً متعلق به افراد طبقات بالای اجتماع و بلندپایگان بوده است.