تاریخنامه خوارزمی

در مناطق جنوبی ایران به خصوص شهرستان خنج نهاد وقف از اهمیت فراوانی در نزد پیروان طریقت های عرفانی برخوردار بوده است. تا کنون بازخوانی و معرفی دو وقف نامه مربوط به شیخ دانیال و شیخ ابونجم متعلق به قرن های ده و دوازده هجری از شهرستان خنج منتشر شده است. وقف نامه ای که در این پژوهش به بررسی آن پرداخته می شود متعلق به بقعه کاکا فخرالدین از عرفای بنام قرن هشتم و نهم هجری و جانشین شیخ حاجی محمد ابونجم مؤسس طریقت شمسیه است که توسط پیروان وی در مناطق مختلف فارس در قرن نهم هجری وقف بارگاهش شده است. در این نوشتار ابتدا توضیحاتی پیرامون طریقت های عرفانی خنج در قرون هفتم و هشتم هجری داده شده و پس از آن جغرافیای تاریخی خنج، زندگانی کاکا فخرالدین و بازخوانی وقف نامه آورده شده است. اهمیت پژوهش حاضر در آن است که اطلاعات تازه ای پیرامون طریقت شمسیه، حوزه نفوذ آن و اشخاص برجسته طریقت های شمسیه، دانیالیه و همچنین نام تاریخی برخی از مکان ها را برای اولین بار در اختیار علاقمندان قرار می دهد.

جامعه روحانیت شیعه از دوره صفویه تا به امروز بعنوان یکی از جریانات اصلی تأثیرگذار در ایران بوده است. به طوری که امروزه نظام کنونی جمهوری اسلامی مبتنی بر نظریه ولایت فقیه حاصل اندیشه سیاسی فقها است. روحانیون شیعه بعد از غیبت کبری با توجه به استقرار خلافت عباسی و دولت های وابسته به او و همچنین در اقلیت بودن جمعیت شیعیان امکانی برای تشکیل حکومت مستقل نداشتند. بنابراین با رعایت اصل تقیه بیشتر مشغول فعالیت های علمی و مذهبی بودند. تمرکز فقه شیعه نیز در این زمان بیشتر بر روی فقه فردی بود. این مقاله، به روش توصیفی_تحلیلی، تهیه و در ابتدا با بررسی به قدرت رسیدن سلسله صفویه، روند همکاری دوسویه علما با سلاطین صفوی و کسب قدرت اجتماعی روحانیت را گزارش می دهد. در ادامه نیز دوری شاهان بعد از مظفرالدین شاه از روحانیون، ظلم به مردم در کنار اهداء امتیازات مختلف به مستعمرین، نفوذ فرهنگی استعمار و احساس خطر علمای شیعه در دوره قاجار گزارش شده است. در آخر نیز تحول در حوزه و فقه سیاسی شیعه که منجر به ارائه نظریات جدید مجتهدین نسبت به حکومت سیاسی در دوره دوم سلطنت قاجاریه بیان شده است.

پس از روی کار آمدن سلسله صفویان و رسمی نمودن مذهب تشیع متاسفانه بسیاری از اشتراکات دو طرف به فراموشی و یا در بهترین حالت بسیار کم رنگ گردید و به جای آن اختلافات فرهنگی مذهبی و ملی گرایی رنگ تعصب به خود گرفت. توهین به اعتقادات اهل سنت، لعن و صعب به شخصیت های مذهبی آنان و اذیت و آزار طرفداران این مذهب باعث ایجاد اولین اختلافات رسمی دو کشور گردید، در مقابل دولت عثمانی که داعیه حکومت بر همه سرزمین های اسلامی را در سر داشت نه تنها وجود یک کشور مسلمان شیعه مذهب را در مرزهای شرقی خود نمی توانست تحمل کند بلکه همواره با قدرت نظامی خود در صدد تصرف و ضمیمه کردن بخش های از خاک آن به امپراطوری پهناورش بود، علاوه بر این وجود مرزهای مشترک گسترده و علاقه هر دو حکومت به قسمت هایی از سرزمین های طرف مقابل (ایران اماکن متبرکه در عراق و دولت عثمانی سرزمین های گرجستان، ارمنستان و آذربایجان) مواردی بود که بر اساس آن دو طرف نه تنها برای کمک به گسترش و رفاه امت اسلامی قدمی برای اتحاد و تقویت هم بر نداشتند بلکه این جنگ و کشتارها از مهم ترین علل ضعفشان در برابر کشورهای غیر مسلمان نیز محسوب می شد. طوریکه هرگاه کشورهای اروپایی در موازنه قدرت چه با ایران و چه با عثمانی دچار مشکل می شدند با هر حیله و فریبی سعی در شعله ور کردن این اختلافات داشتند به شکلی که پس از گذشت سال ها ردپای استکبار و استعمار به صورت عریان و آشکار در بسیاری از این اختلافات تاریخی به وضوح دیده می شود. ثمره این دشمنی 400 ساله؛ صدها هزار کشته، زخمی و آوره از هر دو کشور و هدر رفتن سرمایه دو دولت و ملت اسلامی بود، ثروت هایی که باید صرف گسترش علم، فرهنگ، دانش و بهبود بهداشت و معیشت آن ها می شد صرف جنگ های گردید که فقط به سود کشورهای اروپایی بود.

تاریخی که توسط مورخین مسلمان نوشته شده است در وهله اول تفاوت فاحشی با تاریخ ایران باستان دارد که البته با قدری تفکر و تأمل در آن به یگانگی خواهیم رسید. مسئله تاریخ باستان ایران به علت دخل در بسیاری از فرهنگ ها که از چین و ژاپن الی آندلس تا قرن گذشته کشیده شده. و امروزه که مفهوم جهانی شدن مطرح است همواره جایگاه مهمی به عنوان یک فرهنگ مادر داشته و دارد. فرهنگ هر ملتی ریشه در تاریخ آن ملت دارد آداب و سنن و رفتار اجتماعی همه آیینه فرهنگ آن اجتماع و آن فرهنگ زاییده تاریخ تمدن آن ملت است.پس اهمیت تاریخ و فرهنگ ایرانی انکار ناپذیر است؛ ولی تاریخ ایران باستان فرهنگ های زیستی مردم را به صورت مجزا و بسیار محدود ذکر می کند منابع، مفاهیمی بسیار متفاوت را ذکر می کنند منابع زردشتی، منابع اسلامی، کتیبه ها و فرامین بزرگان که بر سنگ ها و دیوارها حک شده اند و سفرنامه ها یا کتاب هایی که مورخان و سیاحان خارجی نگاشته اند. تمامی این منابع قسمت عمده را صرف پادشاهان و امرا کرده و صرفاً نوع سیاست های این بزرگان را جاودان کرده اند سهم ناچیزی از آن برای مردم است؛ ولی چنانچه بارها در تمدن های گیتی دیده ایم اساطیر یک ملت در ذهن آن ملت یک راوی زنده از تاریخ و فرهنگ و تمدن همین ملت است اسطوره ها راویان ملی تاریخ هستند هر چند غلو و بزرگنمایی های آنان غرور مردم سرزمین را بازگو می کند ولی با بررسی و تمیز میان بزرگنمایی ها به عمق حقیقت خواهیم رسید.مسلمانان تاریخی را نوشتند که از زبان مردم جاری بود آنان بر اثر جنگ های داخلی اواخر حکومت ساسانیان، دست اندازی رومیان به مملکت و هرج و مرج کشور و در حمله اعراب و نتایج جنگ های متوالی میان ایرانیان و اعراب و در آخر دشمنی بنی امیه با ایرانیان و رفتار تبعیض آمیزی که با آنان در پیش گرفتند باعث شد نتوانند به نوشته های دبیران ساسانی مستقیماً دست پیدا کنند و آنچه به عنوان تاریخ نگاشتند تاریخ ملی ایرانیان بود. حال قصد بررسی این مکتوبات را که یاد مردمانی بود که از نیاکان خود داشتند داریم. سئوال اساسی ما این است که اساطیر و مفاهیم اساطیری از کجا در تاریخ مکتوب مسلمانان پدید آمدند و بازگوی چه هستند؟ این عمل با بررسی و تحلیل منابع تولیه و معتبر اسلامی تا حدودی روشن خواهد شد و معلوم خواهد گردید افسانه ها نه کاملاً مطابق با انسان هایی هستند که بوده اند بلکه شبه و روحی از آنان هستند که با مردم هر نسل تغییر شکل داده و جاودان شده اند.

از خاندان های سرشناس دوره قاجار می توان از خاندان قائم مقام فراهانی نام برد. این خاندان متعلق به استان مرکزی است. خاندان قائم مقام اصالتاً فراهانی بوده و برخی از اعضای این خاندان، به خاطر مشاغل دولتی که داشتند، در تبریز، مشهد، و تهران ساکن شده اند. خدمات این خاندان منحصر به حکمرانی نبوده و برخی از شخصیت های این خاندان علاوه بر منصب و ریاست دنیوی، در علم و فرهنگ و کمک به نیازمندان جامعه از طریق وقف اموال، نیز خدماتی داشته اند. در این مقاله زندگانیِ چهار شخصیت برجسته این خاندان واکاوی شده است: میرزا عیسی دوم (میرزا بزرگ قائم مقام)، میرزا ابوالقاسم فراهانی، موسی بن عیسی حسینی فراهانی، و ادیب الممالک. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای بوده و با شیوه تبیینی تحلیلی، مطالب پردازش شده است. این مقاله دارای 7 تصویر و سند می باشد که شماره گذاری شده اند.

مطالعات اندکی به بررسی تاریخچه خاندان های ویژه و نخبه صفویان (به خصوص در میان اقشار مختلف غلامان) در دوره پادشاهی شاه عباس اول (995-1038 ه .ق / 1587 -1629 م) و پس از آن پرداخته اند. به منظور پر نمودن این خلأ تحقیقاتی، مطالعه حاضر به منظور بررسی اقدامات الله وردی خان، یکی از مشهورترین سرداران قفقازی در آن زمان، و همچنین شبکه های نیروهای وفادار و یاران نزدیک وی، از اطلاعات جدید منتشر شده در جلد سوم کتاب افضل التواریخ بهره جسته است. این مطالعه به ترتیب به بررسی حیات الله وردی خان، میکاییل بیگ، بیگ وردی بیگ گرجی، تیمور بیگ اوغلو، ابوالقاسم بیگ تبریزی و مظفر بیگ کشور اوغلو پرداخته است. این افراد تأثیر شگرف ریشه های اجتماعی و تاریخی خاندان خویش و نیز اهمیت انعطاف پذیری اجتماعی در مدیریت وظایف خود را به نمایش گذاشته اند. ممکن است این طور به نظر برسد که این دو نکته در ابتدا با یکدیگر در تضاد می باشند، اما نکته اول ثبات و تعادل قدرت را به فرآیند تشکیل یک طبقه درباری جدید (دستور حکومتی جدید) افزوده، در حالی که نکته دوم به بهبود نهادهای حاکمیتی در حال تحول (موقتی) می پرازد. این تغییرات و همچنین انسجام قدرت در این خاندان نخبه را می توان به عنوان یکی از نکات برجسته در حیات سیاسی ایران در قرن هفدهم میلادی قلمداد نمود.