نظریه و عمل در تربیت معلمان - راهبردهای نوین تربیت معلمان

تجربه مفهومی اساسی در برنامه درسی کارورزی است. دانشجومعلمان سفر خود را با یادگیری از تجربه آغاز می کنند و از برنامه درسی کارورزی انتظار می رود که فرصت هایی برای تجربه ورزی در محیط های واقعی کلاس و مدرسه برای آنها فراهم کند. اما، اگر فهم روشنی از مفهوم تجربه نداشته باشیم، نه می توانیم آگاهانه از تجربه هایمان بیاموزیم، و نه می توانیم به درستی از پژوهش روایی برای پژوهش در تجربه معلمان استفاده کنیم. پس، پیش از هرکاری، باید بپرسیم معنای تجربه چیست، و بر آنچه تجربه می پنداریم تأمل کنیم، تا بفهمیم برایمان چه معنایی دارد. همچنین، خواندن روایت معلمان باتجربه از تجربه نیز ارزشمند است. این مقاله درصدد خواندن مفهوم تجربه از نگاه آیزنر است. قصد دارد، علاوه بر روشن کردن این مفهوم با خواندن روایت او از تجربه، کتابی خواندنی و آموزنده را به کسانی معرفی کند که می خواهند خودشان را در مقام معلم جدی بگیرند، و به کسانی که می خواهند بادقت از پژوهش روایی برای مطالعه تجربه های معلمان استفاده کنند.  

فرآیند اشاعه ی نتایج به عنوان یکی از مهم ترین حلقه ها ی پژوهش مورد قبول دانشمندان، استادان و پژوهشگران قرار گرفت. از منظر دیگر، به استناد تفاوت پژوهش های کمی و کیفی، اشتراک گذاری نتایج تحقیقات کیفی دارای ظرافت های خاص خود بوده و درمورد روش درس پژوهی به عنوان یکی از راهبردهای پژوهشی که اصول کیفی پژوهی در آن ملحوظ است، این ظرافت مشهود تر می باشد. نظر به اینکه در زمینه ی مورد بحث متاسفانه الگویی متناسب با محیط پژوهشی کشور ما وجود ندارد، این مقاله با هدف ارایه ی الگوی اشتراک گذاری نتایج درس پژوهی تدوین گردیده و اعتبار آن از طریق تکنیک دلفی تاًمین شد. در الگوی مورد نظر، به دلیل نیازهای متفاوت دو گروه کاروران درس پژوهی و سایر مخاطبان (سایر معلمان، سیاست گذاران آموزش و پرورش و دیگر ذی نفعان خارج از نظام آموزشی)، نتایج در دو قالب ارایه می گردد: الف) گزارش به شیوه ی روایت نگاری (برای کاروران پژوهش، معلمان هم قطار) و ب) خلاصه گزارش (برای معلمان دیگر، سیاست گذاران نظام آموزشی و سایر ذی نفعان خارج از نظام) ارایه می گردد. گزارش به شیوه ی روایت نگاری که با هدف توسعه ی حرفه ای اعضای گروه درس پژوهی در ابعاد مختلف است، از طریق نوشتن داستان گونه و روایتی تدوین می شود. معمولاً یک نسخه بوده و در مدرسه جهت بهره مندی ذی نفعان قرار خواهد گرفت و عناوین آن متناسب با مراحل چرخه ی درس پژوهی است. از طرف دیگر خلاصه گزارش که به منظور ارایه ی نتایج به مخاطبان خارج از گروه پژوهش تدوین می گردد، ناظر بر شش بخش (عنوان، خلاصه مطالعه، نمایه کلی فرآیند، نتایج فرآیند وکاربرد آن ها درباره دو گروه دانش آموز و معلم، بازگشت به عقب – ارزیابی کیفیت- و منابع) می باشد.

مهم ترین سرمایه ای که هر سازمان برای تحقق بخشیدن به اهداف خود در اختیار دارد، نیروی انسانی است. آموزش و پرورش نیز به عنوان اثرگذارترین سازمان در هر جامعه، به منظور داشتن عملکرد مطلوب و بهینه نیاز به نیروی انسانی کارآمد و متخصص دارد. از آنجا که معلمان اصلی ترین سرمایه انسانی در نظام آموزشی هستند؛ دانش، مهارت و تخصص آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. ریشه چنین دانشی در آموزش و تربیت معلمان نهفته است که برنامه ریزی و اجرای اصولی آن ضرورتی اجتناب ناپذیر است. آموزش معلم فرایندی چند مرحله ای است که از گزینش افراد شایسته و واجد صلاحیت برای حرفه معلمی آغاز شده و تا آموزشهای ضمن خدمت معلمان که لازمه به روز بودن دانش آنهاست ادامه می یابد. آنچه در این میان مهم است این است که اولاً آموزش و پرورش معلمان به گونه ای باشد که برونداد آن معلمان دانشمند، اندیشمند و هنرمندی باشد که علاوه بر داشتن دانش پایه، توانایی حل مسأله و انطباق با موقعیت را داشته باشند وثانیاً روشهای آموزش معلمان، روشهایی بومی و متناسب با فرهنگ باشد تا علاوه بر سودمندی و اثربخشی بیشتر، معلمانی وابسته به فرهنگ بومی تربیت نماید.

برنامهدرسی کارورزی، برنامه یادگیری فکورانه و تجربی بر مبنای صلاحیت های علمی و حرفه ای دانشجومعلمان در صحنه عمل است. کارورزی یکی از مهم ترین دروس تربیت معلم است. در این رهگذر دانشجومعلمان دانش، مهارت و نگرش معلمی را در پرتو تلفیق دانش نظری و عملی و بر مبنای محیط های واقعی آموزشی به دست می آورند. هدف مقاله حاضر این است که ضمن تبیین جایگاه درس کارورزی در عرصه تربیت معلم، به معرفی پژوهش روایی به عنوان یکی از ارکان این درس بپردازد. پژوهش روایی به توسعه تفکر فکورانه در یادگیری کلاسی و فهم عمیق تجارب آموزشی تمرکز دارد و به کاوش داستان ها و زیست آموزشگاهی دانشجومعلمان می پردازد. روایت پژوهی امکان تأمل بر نظریه های مرتبط با تدریس و یادگیری را در عمل فراهم می نماید و ضمن تشریح پدیده های آموزشی، فرصت توصیف رخدادهای نابهنگام و تفکربرانگیز را مهیا می کند. در دوره های تربیت معلم، دانشجومعلمان در فرایند کارورزی باید بتوانند با استفاده از پژوهش روایی گزارش های جمع آوری شده از کاوش موقعیت های آموزشی را به صورت روایت نقل و کدگذاری نموده و ضمن سازماندهی گزاره ها بتوانند مسائل آموزشی را تبیین نمایند. بنابراین در این مقاله جایگاه و اهمیت پژوهش روایی در برنامهدرسی کارورزی در تربیت معلم مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت.

هدف پژوهش حاضر فهم ماهیت اقدام پژوهی متاثر از دیدگاه معلم به عنوان پژوهنده است. در حقیقت، در حوزه پژوهش تربیتی اقدام پژوهی ما حصل جنبشی است که در آن مرجعیت معلمان به عنوان منبع تولید دانش به رسمیت شناخته شده است. اما آنچه در بین معلمان رواج پیدا کرده است کاربرد این پژوهش به شکل یک ابزار روش شناختی برای حل مسائل موقعیتی است که این حاصل تصور معلمان از خود به عنوان مجریان برنامه های درسی از پیش طراحی شده است. چنانچه اقدام پژوهی متاثر از دیدگاه عقلانیت تکنیکی در فرایند برنامه ریزی درسی منحصرا به عنوان یک ابزار روش شناختی صرف نگریسته شود و نسبت به باورها و مفروضات نظری معلم، به عنوان پژوهشگر، خنثی عمل کند، دریچه ای برای یافتن فهم ارزشمندی از تجربیات تربیتی نخواهد گشود. از دیدگاه جان الیوت، اقدام پژوهی تجلی عمل تربیتی فکورانه معلم و در حکم فلسفه عملی است و زمینه ساز خلق نظریه و نظریه پردازی تربیتی است. مسئله ای که نگارنده در جستجوی یافتن پاسخی برای آن است این است که ماهیت پژوهش کنش پژوهی در سایه دیدگاه معلم به عنوان پژوهنده چیست؟ با این امید که پژوهش حاضر فهم تازه ای را از کنش پژوهی فراهم آورد تا روشنی بخش و هدایتگر آموزش ها در باب کنش پژوهی در مراکز تربیت معلم باشد.

توسعه حرفه ای معلمان ضروری است چرا که باعث ارتقاء کیفیت دانش و مهارت معلمان شده و بر کیفیت یادگیری دانش آموزان نیز تاثیر مستقیم دارد. در طی این فرایند معلم دریافت کننده است، اما بهره وران نهایی دانش آموزان هستند. در تعریف توسعه حرفه ای نکات گوناگون و حتی متفاوت مورد توجه قرار گرفته است، از چشم انداز نگاه سیاستگذاران تا محوریت معلم. البته معلمان هما نند ظروف خالی نیستند که بایستی از طریق توسعه حرفه ای پر شوند یعنی توسعه حرفه ای فقط از طریق برگزاری دوره های خاص و کلی، چه بسا خسته کننده ، به منصه ظهور نخواهد رسید. علاوه بر برگزاری دوره های خاص، "خود راهبر" ی و روش های "حل مسئله" نیز کار ساز ند . به عبارت دیگر، یادگیری حرفه ای بر "بافت"، "شخص یا تجارب زیسته"، و داده ها استوارند. در اینصورت، معلمان با نگاه ژرف به آنچه که در کلاس رخ داده به بصیرت حرفه ای می رسند. با گره زدن تجارب به نظرات علمی در قالب دانش کاربردی بدنبال یافتن راه حل مناسب و ارائه شیوه های تدریس پویا در حرفه خود خواهند بود. مقاله حاضر می کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین الگوهای توسعه حرفه ای معلمان که دارای سه محور: استاندارد، مدرسه محور، و خود راهبر می باشد، درس پژوهی یا همان پژوهش مشارکتی معلمان در تدریس و فعالیت های یادگیری که یکی از مهمترین ابزارهای توسعه حرفه ای به شمار می روند، بپردازد.

امروزه میزان علاقه مندی به آموزش معلم پژوهش محور در بین محققان تربیت معلم و جوامع اجتماعی تربیتی درحال افزایش است. آموزش با کیفیت بالا، بر توجه به اهمیت آموزش معلمین از سطح ابتدایی تا آموزش سطوح توسعه حرفه ای جهت کمک به به روز رسانی دانش معلمین، عمق بخشیدن به درک آنها و پیشرفت مهارتهایشان متمرکز شده است . هدف از رویکرد مبتنی بر پژوهش توسعه فرایندهای تفکر آموزشی معلم است. در این رویکرد ، مدرسه یک محیط کار ایستا نیست که معلم دانش آموزان را برای آموزش و پرورش آماده سازد، پویایی بیشتری برای تاکید بر توسعه ومدیریت خود معلم لازم است. هدف اصلی در آموزش معلمان مبتنی بر رویکرد پژوهشی تولید معلم فکور است. معلمان باید برنامه مطالعه ای داشته باشند که دارای ساختار آموزشی سیستماتیک باشد و دانش آموزان باید از این فرصت برای استدلال عملی، تصمیم گیری و حل مشکلات آموزشی استفاده کنند. به عنوان نتیجه ، اجرای برنامه های توسعه حرفه ای که بر اساس تئوری طراحی شده اند، کافی نیست. برای داشتن بهترین نتیجه ، نیاز به توسعه تجربیاتی است که بر اساس شواهد کاری ایجاد میشود. در این مقاله ما رویکرد آموزش پژوهش محور را به عنوان موضوع اصلی سازماندهی آموزش و پرورش معلمین مورد بحث قرار خواهیم داد

مقدمه درس پژوهی[1] رویکرد ی همکاری محور به توسعه حرفه ای معلمان است، که از کشور ژاپن منشاء گرفته است (فرناندز و یوشیدا، 2004؛ لوئیس و تسوچیدا، 1998؛ استیگلر و هیئبرت، 1999). زمانی که این رویکرد اولین بار در اواخر دهه ی 1990 در ایالات متحده معرفی شد، به سرعت توجه مربیان و کارشناسان آموزش آمریکا را به خود جلب کرد، زیرا تصور بر این بود که این رویکرد یک نوآوری مؤثر و قابل اقتباس می باشد (چاکسی و فرناندز، 2004؛ گروه تحقیقاتی درس پژوهی ، 2007؛ لوئیس و همکاران، 2004؛ شورای پژوهش های ملی، 2002؛ آزمایشگاه تربیتی منطقه شمال، 2002؛ ریچاردسون، 2004؛ استپانک ، 2001، 2003؛ ویلمز، 2003). درس پژوهی ویژگی های مؤثر سایر برنامه های توسعه ی حرفه ای که در پژوهش های قبلی شناسایی شده اند را شامل می شود. این رویکرد براساس مکان، کار محور، مبتنی بر یادگیری دانش آموز، بر پایه ی همکاری و پژوهش مداری می باشد (جل و گیلبرت ، 2004؛ برکو، 2004؛ کچران- اسمیت و لایتل ، 1999، 2001؛ دارلینگ – هاموند، 1994؛ وانگ و ادل، 2002؛ لیتل، 2001؛ هاولی و ولی، 1999؛ ویلسون و برن، 1999).    درس پژوهی همچنین یکی از کانون های توجه کنفرانس نهم (کنگره بین المللی آموزش ریاضی[2]) در سال 2002 بود، و در بسیاری از کشورهای دیگر گسترش یافته است (فوجیتا و همکاران، 2004؛ لو ، 2003؛ دانشکده ی ملی رهبری مدرسه، 2004؛ شیمیزو و همکاران، 2005). علی رغم آهنگ سریع اتخاذ این شکل از توسعه ی حرفه ای، این رویکرد هنوز هم در کشورهای دیگر غیر از ژاپن ، جدید و تازه محسوب می شود، و بنابراین مدارس و معلمان در این کشورها هنوز در مرحله ی اولیه ی اتخاذ نوآوری برای نظام های آموزشی خود هستند. مجموعه ای از ادبیات درس پژوهی وجود دارد، اما ما هنوز درک روشن و گسترده ای از یادگیری معلم با انگیزه از درس پژوهی و نیز الگویِ جا افتاده ای برای آن نداریم. هدف از مقاله ی حاضر این است یک بررسی اجمالی از درس پژوهی همراه با ساختار (گوناگونی)، تاریخچه ، و بررسی ادبیات درس پژوهی نوظهور را ارائه دهد تا الگوهای یادگیری معلم در درس پژوهی را شرح دهد و نیز برنامه های پژوهشی آینده راجع به درس پژوهی را شناسایی کند.