فرهنگ و ادبیات عامه

فرهنگ و ادبیات عامه

فرهنگ و ادبیات عامه سال نهم خرداد و تیر 1400 شماره 38 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

بازتاب دانش هواشناسی در باورها و امثال و حکم مردم بیرجند(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: هواشناسی نجوم ضرب المثل فرهنگ عامه خشک سالی ترسالی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 947 تعداد دانلود : 422
از آن جایی که پیش بینی آب و هوا با زندگی مردم ارتباط مستقیم دارد، بازتابی گسترده در امثال یافته است و اغلب با واقعیت های علمی انطباق کامل دارد. نشانه های مربوط به آمدن یا نیامدن باران در فرهنگ قهستان بسیار عمیق، متنوع و گسترده است و نشان می دهد مردم این دیار از گذشته های دور به دانش هواشناسی توجه خاصی داشتند و در کشف نشانه های مربوط به آن نبوغی عالی نشان دادند و با استفاده از این دانش توانستند میزان نزولات آسمانی را پیش بینی کنند و اثرات سوء خشک سالی را که در این منطقه به صورت دوره ای اتفاق می افتد، تعدیل سازند. ضرب المثل ها و زبانزدهای عامه که از بارزترین نمودهای فولکلور است، دربردارنده اعتقادات و آداب و رسومی است که نسل به نسل منتقل می شود و برخاسته از فرهنگ توده مردم است؛ چنانکه مثل هایی که درباره پیش بینی وضع هواست، برپایه عقاید نجومی گذشتگان و نیز ارتباط روستاییان با طبیعت، شکل گرفته و رواج یافته است. از آنجا که بررسی فرهنگ عامه نقش بسزایی در تقویت هویت ملی و فرهنگی دارد، در این پژوهش کوشیده ایم با بهره گیری از مثل ها، باورها و زبانزدهایی که در میان مردم منطقه رایج است، موضوع موردبحث را بکاویم و به شیوه توصیفی تحلیلی به پاره ای از مهم ترین باورهای مردمی درباره دانش هواشناسی در بیرجند بپردازیم .
۲.

بازنمایی نقش زن در ادبیات عامه عصر قاجار (برمبنای ادبیات مکتب خانه ای)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ادبیات مکتب خانه ای عصر قاجار زن نقش فرهنگی منفی زن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 538 تعداد دانلود : 527
هدف این پژوهش بررسی وضعیت زن و نقش او در ادبیات مکتب خانه ای عصر قاجار است. به شیوه اسنادی، هفتاد قصه از قصه های عامه رایج در عصر قاجار را انتخاب کرده ایم. مدل مفهومی این پژوهش، تلفیقی از نظریه های ادبی و جامعه شناسی و روش تحقیق کیفی و فن مورد استفاده تحلیل محتواست. پس از قرائت پیکره متنی و استخراج داده های موردنظر، با استفاده از مدل مفهومی پژوهش، به بررسی کنش های زنان در قصه ها پرداختیم. مسئله ما تبیین نقش های متعدد زنان در قصه هاست. یافته ها نشان می دهد که باتوجه به غلبه گفتمان مردانه و ذهنیت جنسیت زده، نقش سیاسی و اجتماعی زنان در قصه ها پررنگ و نقش فرهنگی، آموزشی و حقوقی آن ها بسیار کم رنگ است. بقیه نقش های زنان در فاصله این دو قطب در مرتبه بیشترین و کم ترین قرار دارد.
۳.

بررسی و تطبیق فرهنگ قوم بختیاری با تمدن ایلام باستان برپایه شواهد و مطالعات باستان شناسی مطالعه موردی: آداب و رسوم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: فرهنگ آداب و رسوم ایلام باستان عشایر قوم بختیاری شواهد باستان شناسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 234 تعداد دانلود : 400
شناخت پیشینه فرهنگ حاکم بر جوامع سنتی امروزی، ازجمله مباحث مهم و قابل توجهی است که تاکنون از منظرهای مختلفی مورد مطالعه پژوهشگران خارجی و داخلی قرار گرفته است. باستان شناسان ازجمله پژوهشگرانی هستند که به کمک سایر علوم میان رشته ای توانسته و می توانند با بررسی یافته های حاصل از کاوش و تطبیق آن ها با جنبه های گوناگون زندگی مردم کوچ رو و عشایر، فرهنگِ مردمانِ گذشته در ادوار پیشین را بازسازی کنند. این پژوهش تلاش دارد آداب و رسوم قوم بختیاری را مورد مطالعه قرار دهد و هدف اصلی، بررسی و هم پوشانی خُرده فرهنگ هایی است که در قالب آداب و رسومی از حکومت ایلام باستان در زندگی مردمان قوم بختیاری نمود پیدا کرده است. فرضیه های پژوهش بر این پرسش ها بنیان نهاده شده اند که: بختیاری ها در چه زمینه هایی توانسته اند آداب و رسوم ایلامیان باستان را به اِرث ببرند و این نمود بیشتر در چه جنبه هایی از زندگی آن ها نفوذ پیدا کرده است؟ روش پژوهش، توصیفی تحلیلی همراه با بازدید میدانی با رویکردی تاریخی است. در این پژوهش تعداد 23 اثر باستان شناختی از تمدن ایلام باستان بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که آداب و رسوم مردمی که امروزه با عنوان قوم بختیاری شناخته می شود تا حدودی تداوم آداب و رسوم همان مردمانی است که روزگاری با عنوان حکومت قدرتمند ایلام باستان در منطقه وجود داشته اند. باوجود اینکه ترکیب فرهنگی و جمعیتی بختیاری در طول هزاران سال دست خوش تغییرات فراوانی شده است، باز هم نشانه هایی وجود دارد که می توان آن ها را وارث فرهنگ کهن ایلام باستان در منطقه نامید.
۴.

تبیین محتوا در اشعار مجالس تعزیه مجموعه این رستخیز عام(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تعزیه محتوا اشعار رستخیز عام

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 453 تعداد دانلود : 211
اشعار تعزیه نامه ها باتوجه به تنیدگی شخص و حقیقت تاریخی و نمادها و نیز قوانین و قالب های شعری قابلیت بازتاب وسیع محتوای فکری و فرهنگی جغرافیای منطقه ای را دارد. توجه به محتوا و نیز مضامین رایج در این اشعار ما را با فرهنگ، زبان و اصطلاحات رایج عامه در این حوزه آشنا می کند. باتوجه به زیبایی اشعار تعزیه و روایت داستان گونه آن که در ذکر مصائب شهدای کربلاست و نیز ابعاد چندوجهی تعزیه ها و خصوصیات نمایش گونه آن کم تر به متن اثر تعزیه نامه ها باتوجه به محتوای دریافتی، پرداخته شده است. اینکه چه چیز در متن به اثربخشی این اشعار بر مخاطب عام مؤثرتر بوده، پرسش اصلی پژوهش حاضر است. بر این اساس، در این پژوهش اشعار مجالس تعزیه در سه بخش بررسی شده است. بخش اول، توجه به محتوا، بخش دوم مطلع های توصیفی اشعار و بخش سوم تنوع قالب های شعری متن است. بر این اساس، با تکیه بر عناصر محتوایی متن، کارکردهای اشعار در جلب مخاطب، تحلیل شده است. تاکنون در زمینه تحلیل محتوای اشعار در مجالس تعزیه پژوهشی انجام نشده است. این پژوهش برمبنای نسخه های مجالس تعزیه با عنوان مجموعه جنگ تعزیه این رستخیز عام در هشت مجلد که در حال حاضر نیزمورد خوانش و در ماه محرم در مجالس تعزیه در شهرستان دامغان اجرا می شود به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است.
۵.

خوش نوایی و گوش نوازی در «آییکَه» (لالایی های سیستان)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: آییکه ترانه گویش سیستانی عروض ردیف قافیه تکرار

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 230 تعداد دانلود : 615
آییکَه ( â?i:ka ) نوعی لالایی است که در منطقه سیستان به این نام خوانده می شود. آییکه علاوه بر کارکرد لالایی، در گذشته کارکردهای دیگری هم داشته است. یکی از کارکردهای آن این بوده است که برای حیوانات نیز خوانده می شده است. از سوی دیگر، هرگاه خطر حمله دشمنان وجود داشته است، زنان با خواندن آییکه، دیگران را از وجود دشمن آگاه می کردند. با توجه به اینکه آییکه معمولاً برای کودک با آواز خوش خوانده می شود، خوش نوایی و موسیقایی بودن آن، اهمیت فراوانی دارد. نوشته حاضر به این پرسش اصلی پاسخ می دهد که چه ویژگی هایی را می توان برای گوش نوازی و خوش نوایی آییکَه های سیستانی برشمرد؟ نتیجه تحقیق حاکی از کاربرد وزن عروضی، قافیه و ردیف، انواع تکرار، و موسیقی معنوی، باوجود قواعد منحصربه فرد در آوردن قافیه، وجود صنعت تکرار به گونه های مختلف تکرار واج، واژه، عبارت، مصراع و... است. تاکنون آییکه های سیستان، در کتابی مستقل جمع آوری نشده و تنها در کتاب های مختلفی که به فرهنگ عامیانه سیستان پرداخته اند، نمونه هایی از آییکه آورده شده است. بنابراین، در این مقاله از دو روش تحقیقی بهره برده شده است. برخی از آییکه هایی که در آثار مختلف موجود بوده است، به روش کتابخانه ای گردآوری شده است، اما بخش زیادی از آییکه های به کاربرده شده در این پژوهش، به روش میدانی جمع آوری شده است. پس از آن با روش تحلیلی، جنبه های گوناگون موسیقایی و خوش نوایی آییکه توصیف شده است.
۶.

زائوم در ادبیات عامه برمبنای ادبیات عامه تربت جام(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ادبیات عامه ادبیات عامه تربت جام شعر کودکان زائوم موسیقی در شعر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 245 تعداد دانلود : 733
هدف در این جستار بررسی و تحلیل موضوع زائوم در ادبیات عامه است، زیرا ادبیات عامه بستری مناسب برای نمود زائوم بوده و هست و اساساً یکی از عناصر و موتیف های پرتکرار در ادب عامه، زائوم است. نمونه های این پژوهش از ادبیات عامه منطقه تربت جام انتخاب شده است. زائوم ( Zaum ) به واژه هایی گفته می شود که از منطق زبانی عدول کرده، فاقد معنا و مهمل اند، ولی با ایجاد موسیقی در شعر (نیز در امثال و حکم و ترانه ها) موجب انگیزش عاطفی و خوشایندی می شوند. در پژوهش های ادبی این اصطلاح از مکتب آینده گرایی روسی سرچشمه می گیرد. نخستین بار شفیعی کدکنی آن را وارد مطالعات ادبی فارسی کرد. بنابر تقسیم پژوهشگران، زائوم به سه دسته نشانه شناسیک، صرفی و آوایی تقسیم می شود. این تقسیم بندی براساس زائوم در سطح کلمه است که در ادبیات عامه دیده می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که زائوم در سطح مصراع (جمله) نیز اتفاق می افتد. «هیچانه ها» و «تزریق» نمونه زائوم جمله اند. زائوم گرچه بی معنی است، اما موجب تولید و افزونی موسیقی می شود .درنتیجه این موسیقی بار معنایی را جبران می کند. در بعضی شعرهای عامه که شاعر تبحر شعری بالایی ندارد، دست به خلق زائوم می زند. در شعر کودکان چون به موسیقی بیشتر از معنا پرداخته شده است، زائوم پررنگ تر است.
۷.

لحن عامیانه و شگردهای آن در شعر فارسی امروز مازندران از 1350 تا 1400(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: شعر معاصرمازندران لحن عامیانه قالب آوا موسیقی واژگان بلاغت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 855 تعداد دانلود : 621
باتوجه به محوریت نگاه به خرده فرهنگ ها، شعر فارسی از نظر گونه های زبانی، ساختار، صور ذهنی و افق های معنایی دستخوش تحولات گسترده ای شده و مخاطبان زیادی را به خود جلب کرده است. بخشی از این تحولات در شعر معاصر مازندران قابل ملاحظه بوده و در عنصر لحن نمود محسوس تری داشته است. لحن واژه ا ی شناور، چندساحتی و گسترده است و هریک از پژوهشگران متناسب با دریافت خود در بافت متن تعابیر متفاوتی از آن ارائه دادند. درواقع لحن، پژواک قلم نویسنده یا شاعر است که از لابه لای واژه ها و سطرهای جمله ها گو ش نوازی می کند. لحن در مقام کلان عنصر به خرده لحن های متعددی بخش می شود که در این جستار خرده لحن عامیانه در همه گرایش های سبکی، قالب ها و ژانرهای موجود در شعر امروز مازندران تبیین شده است. نگارندگان در این پژوهش تکنیک های پردازش لحن عامیانه را در سروده های چهل شاعر فارسی سرا از سال 1350 تا 1400 دسته بندی، معرفی و تحلیل کرده اند. یافته های این پژوهش نشان می دهد، شاعران مازندران برای عامیانه سازی لحن از پنج کلان شگرد (قالب، آوا، موسیقی، زبان و بلاغت) و 25 خردشگرد در لایه ها سود بردند. باتوجه به داده های پژوهش در بین شگردها، شاخصه های موسیقایی با چهار خرده شگرد تکرار چشمگیری داشته است و در شگردهای زبانی، لحن واژگان بومی اقلیمی و طنز بسامد معناداری نشان می دهد. روش پژوهش تلفیقی از نوع کمی و تحلیل محتوا با استفاده از منابع اسنادی و سایت های معتبر اینترنتی است.
۸.

موتیف ها در لالایی های سبزواری(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: فولکلور ادبیات کودک لالایی سبزوار لالایی سبزواری موتیف

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 917 تعداد دانلود : 665
لالایی ها یکی از شاخه های مهم و ارزشمند عامه در فرهنگ هر قومیتی به شمار می آیند. درون مایه لالایی ها بازتاب اندیشه ها، باورها، تأملات روحی، دغدغه های اجتماعی و سیاسی، عواطف، دعاها و آرزوهای فردی و اجتماعی است که می توانند از شرایط جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه تأثیر بپذیرند. از آنجایی که لالایی ها مختص فرهنگ یا کشور خاصی نیستند، می توانند اشتراکات زیادی با یکدیگر داشته باشند که این اشتراکات ممکن است از حیث ریتم، مضمون، مفاهیم و همچنین موتیف ها و تُپُس های دینی، طبیعی، اجتماعی، جغرافیایی و سیاسی باشد. در این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی سعی بر آن است تا با بررسی چهل لالایی مکتوب سبزواری که به روش کتابخانه ای گرد آمده اند، ضمن مشخص کردن شیوه شکل گیری موتیف در آن ها، رایج ترین موتیف های به کار رفته نیز معرفی شود تا از این رهگذر ضمن شناساندن لالایی های بومی سبزوار، به بازتاب اندیشه های دینی، شرایط اجتماعی و دغدغه های فردی مادران آن روزگار پی ببریم. پس از بررسی موتیف های گوناگون در این لالایی ها توانستیم آن ها را به چهار دسته موتیف های مذهبی، طبیعت، اماکن و خویشاوندان تقسیم کنیم. از بین موتیف های به کار رفته، موتیف «گل» (نام انواع گل ها) با 26 مورد و موتیف «بابا» با 16 مورد، بیشترین بسامد را داشتند. حاصل این بررسی نشان می دهد که گویندگان این لالایی ها از انواع موتیف برای غنی ساختن درون مایه لالایی های خود به خوبی بهره گرفته اند، زیرا سرایندگان آن ها تصاویر و مضامین موجود را براساس موتیف های گوناگون بنا نهاده اند که اغلب این موتیف ها شبکه ای از تصاویر، مضامین فکری و احساسی آن ها را شکل می دهند که بدون تحلیل آن ها، شناخت مختصات اصلی و زوایای مفاهیم این لالایی ها آشکار نیست.
۹.

نمایش های آیینی زنانه: برساخت نمادین دغدغه های زن ایرانی در فرهنگ عامه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نمایش آیین امیال زنانه انسان شناسی نمادین آیین وارونگی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 810 تعداد دانلود : 248
زنان تهرانی در محفل های زنانه و دور از چشم مردان به اجرای نمایش می پرداختند. به نظر می رسد می خواستند تصویری موقت از آرزوهای خود را به نمایش درآورند، زیرا شرایط زندگی آن ها توأم با سلطه ای نشئت گرفته از قوانین فرهنگی جامعه ضمن آنکه آزادی و قدرتشان را تهدید کرده بود نیازها و امیالشان را نیز در حیطه آرزو و رؤیاها از منظری دیگر تحدید کرده بود. در چنین شرایطی و تحت چنین فشاری اتفاقی که رخ می دهد عملکرد زنان در خفا و دور از نگاه سلطه گر جامعه است و این پرسش را در ذهن تولید می کند: نمایش ها یا آیین ها چه نسبتی با آرزوهای زنان از یک طرف و از طرفی چه نسبتی با موقعیت آن ها به منزله جنس دوم دارد؟ روش هایی که برای این پژوهش اتخاذ شده است روش های اسنادی و میدانی است. برای مصاحبه 27 زن تهرانی انتخاب شد که در رده سنی 60 تا 70 سال به بالا بودند و بازسازی خاطره آن ها صورت گرفت. همچنین، مصاحبه ها برای فهم بهتر موضوع از سوی روایت های زنده از این آیین ها انجام شد، در حالی که میدان مطالعه و بستر اصلی تحلیل همان داده های اسنادی است. تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده بر منطق روش تحلیل تماتیک انجام شد. ابتدا برای درک آیینی نمایش های موردمطالعه از رویکرد انسان شناسی نمادین ترنر و نظریه اجرای شکنر، سپس برای تجزیه و تحلیل تضاد و تناقضی که بین نقش های موجود در ساختار نمایشی بود از نظریه آیین های وارونگی گلاکمن استفاده شد. نتایج دال بر آرزوی داشتن فضای امن تر و قدرت بیشتر به مثابه قدرتی مردانه برای داشتن امنیتی بیشتر برای زنان بوده است.
۱۰.

وزن اشعار کار (مطالعه موردی وزن شعر کار در دو حوزه قالی بافی و مشک زنی)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: شعر شفاهی شعر کار کارآوا وزن شعر قالی بافی مشک زنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 625 تعداد دانلود : 751
با وجود اختلاف نظرهایی که در دهه های اخیر در تعیین وزن اشعار شفاهی پدید آمده است، می توان با اطمینان گفت وزن اشعار شفاهی وزنی تکیه ای هجایی است. شعر کار شاخه ای از اشعار شفاهی ا ست که هماهنگ با ریتم کار و با محتوایی سازگار با کار موردنظر، خوانده می شده است. کارگران و کارورزان برای رفع خستگی، تسهیل انجام کار، سرعت بخشیدن به روند کار و مقاصد دیگر، این اشعار را به صورت گروهی و یا به تنهایی می خواندند. ما در این جستار با تعریف شعر کار و برشمردن اقسام و ویژگی های این گونه شعری، به تحلیل وزن اشعار کار از دو منظر عروضی و تکیه ای هجایی پرداختیم و دریافته ایم که اشعار کار با پیروی از اوزان تکیه ای هجایی از پذیرفتن قواعد عروضی سرباز می زند و می توان ارتباط وزنی معناداری در میان وزن اشعار کار در حوزه ای مشخص یافت. همچنین، ترانه های کار با وزن کار موردنظر در هماهنگی است و بسته به ریتم و آهنگ کار اوزان متغیر می پذیرد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۵۴