تحقیقات فرهنگی ایران

در جامعهٔ ایران، مناسک مرتبط با عزاداری برای امام حسین(ع) از اهمیت و گستردگی قابل ملاحظه ای برخوردار است. در سال های اخیر شکل تازه ای از مراسم مربوط به اربعین در قالب پیاده روی دسته جمعی به سمت کربلا برای رسیدن به بارگاه امام حسین پدید آمده و از سال 1392 ابعاد میلیونی به خود گرفته است. از آنجا که حضور تعداد زیاد جمعیت حاضر در رویداد اربعین، جایگاه اربعین را به عنوان یکی از عناصر اصلی ابراز هویت شیعی برجسته نموده و مشارکت مؤثر ایرانیان در این رویداد، مجرایی بسیار مناسب برای شناخت کنش های دینی ایرانیان به دست داده است، بررسی نحوهٔ بازنمایی این فعالیت جمعی و گفتمان هایی که حول آن شکل گرفته است و به این پدیده معنا می دهد در مقالهٔ حاضر مورد توجه قرار گرفته و تنوع بازنمایی های آن با مراجعه به متون نوشتاری مکتوب و دیجیتال انتشاریافته در رسانه های ارتباط جمعی (روزنامه ها، خبرگزاری ها و پایگاه های خبری) در میدان جامعهٔ ایران در فاصله پنج سالهٔ 1392 تا 1396 به کمک رویکرد نظری و روشی تحلیل گفتمان لاکلو و موف و طی فرایند بررسی و تحلیل 1800روز مطلب، شناسایی شده است. با تمرکز بر شناسایی دال مرکزی، دال های پیرامونی و تفکیک ژانرهای روایت متفاوت، شش گفتمان شکل گرفته حول مناسک زیارت اربعین ارائه می شود که این رویداد را البته نه با قدرت برابر بازنمایی می کنند. دستاورد مقاله از نوع توصیفی و اکتشافی است که می تواند زمینه فهم اربعین به مثابهٔ یک پدیده اجتماعی و گفت و گو دربارهٔ دگرگونی های فرهنگی ایران معاصر و شناخت تنوّع و تکثّر جامعه پس از انقلاب اسلامی را فراهم سازد.

رویدادهای ملی مذهبی، توجه رسانه ها را جلب می کنند اما نگاه رسانه ها به رویدادها با یکدیگر متفاوت است. این رویدادها ملی باشند یا بین المللی، داخلی باشند یا خارجی، بازنمایی آن ها در چارچوب های گفتمانی و ایدئولوژیکی صورت می پذیرد و شکست یا موفقیت تلاش های حوزهٔ دیپلماسی عمومی در قالب ها و الگوهای مشخص در سراسر جهان را تسهیل می نماید. رسانه های خارجی فارسی زبان از جمله بی بی سی فارسی برای مخاطبان داخل ایران، یکی از منابع معنا و مفهوم سازی درخصوص رویدادهای ملی مذهبی مانند چهارشنبه سوری، عید نوروز، شب یلدا، روز زن، عاشورا و اربعین حسینی و... به شمار می آیند. یکی از رویدادهای مهمی که هر سال با اجتماع عظیم مردم اتفاق می افتد برگزاری آئین پیاده روی اربعین حسینی است؛ آئینی که طبق رویکردی که رودنبولر به مفهوم آئین دارد با اجتماع مردم، داوطلبانه، غیرابزاری و غیرتفریحی اجرا می شود. مقاله حاضر با توجه به سابقه و گستردگی بی بی سی در فعالیت حرفه ای خبری، نحوه رسانه ای کردن و بازنمایی رویداد اربعین در وب سایت خبرگزاری یادشده را به کمک روش تحلیل مضمونی تحلیل می نماید. یافته ها حاکی از آن است که آئین پیاده روی زائران اربعین در هفت محور (روایت گری مستند، تفرقه افکنی و شیعه هراسی، بحران بی نظمی و ناتوانی دول ایران و عراق، کوچک نمایی اربعین، واکاوی جنگ هشت ساله عراق و ایران، ناامنی داعش و مانور سیاسی حاکمیت ایران) و موکداً به عنوان حرکتی سیاسی و عقیدتی در اخبار سایت بی بی سی فارسی بازنمایی شده است. همچنین نوع بازنمایی از مناسبات میان کنشگران حاضر در این مراسم نه تنها نسبتی با دیدگاه آئینی رودنبولر ندارد بلکه استنباط می شود که این گونه انگاره سازی منفی از این رویداد مذهبی در ادامه جریان شیعه هراسی در رسانه های غربی و به ویژه نمود جدیدی از ایران هراسی است.

نظام های دینی در بسترهای جغرافیایی گسترش پیدا می کنند و از این طریق صورت بندی های تاریخی و جغرافیایی خاص خودشان را شکل می دهند. به طور عمده، درک و تحلیل های موجود از صورت بندی تشیّع، حول محور زمانی و تحوّلات تاریخی آن است. نگارنده در این مقاله تلاش کرده است تا به این وجه از صورت بندی هویت شیعی با تأکید بر تحوّلات اخیر، بالاخص فروپاشی صدام و آزاد شدن زیارت کربلا و سایر شهرهای مقدس شیعی در عراق، به نسبت جغرافیای ارض مقدس در فرهنگ شیعی و تحوّل اخیر آن بپردازد. داده های تاریخی نشان می دهد که تشیّع همیشه در حسرت زیارت ارض مقدس خودش یعنی کربلا قرار داشته و این مسئله به طور نمادین به بخشی بنیادی از هویت و قلب ایمانی شیعیان در اقصی نقاط جهان بدل شده است. مهمترین پیامد دسترسی آزادانه به عتبات عالیات، تغییر بنیادی این صورت بندی، محوریت ارض مقدس و پایان این سندرم تاریخی حسرت ارض مقدس و آرزوی زیارت بوده است.

بزرگ ترین اجتماع دینی مسلمانان، هرساله به مناسبت چهلمین روزِ واقعه عاشورا با پیاده روی به سوی کربلا، در آئین پیاده روی اربعین شکل می گیرد. این پیاده روی زیارتی، درعین حال که نمودی شگرف از تجربهٔ دینی است، میدانیِ متنوع از خدمات خیر به زائران، به عنوان مصداقِ بارزِ «خیر دینی» نیز به شمار می رود. تجربهٔ دینی معمولاً در خلال اعمال و مناسک دینی، از جمله در خلال زیارت شکل می گیرد. اما این مطالعه، به طور خاص، با این پرسش مهم آغاز می شود که آیا تجربه مشارکت و درگیری در خیر دینی می تواند ویژگی های تجربهٔ دینی را دارا باشد؟ برای پاسخ به این پرسش از روش پژوهش کیفی، با استفاده از تکنیک مصاحبه و مشاهده مشارکتی با ثبت داده هایی همچون عکس، فیلم و یادداشت های میدانی استفاده شده است. زائران ایرانی و همچنین موکب ها، موکب داران و اعضای موکب های ایرانی و عراقی، واحد مشاهده و جمعیت موردمطالعه در این پژوهش بوده اند. یافته های به دست آمده نشان داد که تجربه مشارکت در خدمات خیر دینی و همچنین استفاده از این خدمات در پیاده روی اربعین، می تواند زمینه ای برای بروز و واجد ویژگی های تجربهٔ دینی نیز می تواند باشد. با تعمیم نتایج به دست آمده به سایر موقعیت های کنشِ دینی که در آن امکان کنشِ خیر دینی نیز باشد، چنین استدلال شده که امکان تعریف خیر دینی به عنوان یکی از بسترهای وقوع تجربهٔ دینی در پیاده روی اربعین، می تواند پاسخی مثبت به امکان این نوع تعریف از تجربهٔ دینی، در تمامی موقعیت های تجربهٔ دینی علاوه بر زیارت و اربعین نیز باشد.

مطالعه نوع مشارکت در مناسک عاشورایی در جوامع شیعی به دلیل آمیختگی شدیدی که با وجدان جمعی پیروان این مذهب دارد از اهمیت بالایی برخوردار است. مطالعه آئین پیاده روی اربعین، که در سال های اخیر تحولات شگرفی را به خود دیده و به یک پدیده اجتماعی و فرهنگی ویژه و چندوجهی تبدیل شده است، جایگاه و اهمیتی دوچندان دارد. ازاین رو، این مقاله توصیف و تحلیل ساحت ها و گونه های مشارکت جمعی پدیده پیاده روی اربعین را مورد توجه قرار داده است. برای نیل به این هدف 17 مصاحبه نیمه ساختاریافته با خادمین و موکب داران ایرانی به عنوان گروهی که بیشترین سطح و حوزه درگیری را با این پدیده در نسبت با مشارکت کنندگان دیگر دارند انجام داده است. بررسی و واکاوی محتوای مصاحبه ها، که با کمک ترکیبی از روش های تحلیل مضمون و نمونه سازی آرمانی صورت گرفت، پس از سه مرحله کدگذاری، ما را به 10 مضمون در نسبت با ساحت مشارکت و 12 مضمون در نسبت با گونه مشارکت رساند. در نهایت این نتیجه حاصل شد که در پیاده روی اربعین با گونه ای منحصربه فرد از مشارکت مواجه هستیم.

زیارت در فرهنگ و اعتقادات شیعه به عنوان یک فرهنگ قدسی و روحانی است و یکی از مصادیق کنش دینی است که در ادیان گوناگون مورد تأکید قرار گرفته است. در این مقاله مطالعه کنش زیارت در پیاده روی اربعین از منظر جوانان مد نظر است. این مطالعه کیفی است و داده های آن از طریق مصاحبه نیمه ساخت یافته گردآوری شده است. به کمک روش نمونه گیری نظری و هدفمند با 35 نفر از زائران جوان ایرانی (35-18 سال) در مسیر پیاده روی اربعین از شهر نجف تا شهر کربلا در اربعین سال 1398 مصاحبه شد. پس از تحلیل داده های کیفی پنج مضمون اصلی شناسایی شد که عبارت اند از: 1) سفر فیزیکی؛ 2) شناختی، اعتقادی؛ 3) تجربی، احساسی؛ 4) سبک زندگی اربعینی؛ و 5) هویت اربعینی. هر کدام از این مضامین دارای زیر مقولات فرعی نیز هستند. نتایج کلی پژوهش بیانگر آن است پیاده روی اربعین عاملی هویت ساز محسوب شده و نقش اساسی در آرامش و نشاط و شادابی معنوی و جسمی و روحی جوانان ایفا می کند. همچنین برتری نیت مندی معنوی و اخروی زائران در برابر نیت مدنی، مادی و دنیوی از دیگر نتایج این پژوهش است.