پژوهشنامه قرآن و حدیث

پژوهشنامه قرآن و حدیث

پژوهشنامه قرآن و حدیث دوره 14 بهار و تابستان 1400 شماره 28 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

رویکرد شیخ صدوق و شیخ مفید درباره اعتبار اخبار آحاد ضعیف در حوزه اعتقادیات(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: شیخ صدوق شیخ مفید رویکرد حدیث شناختی اخبارواحد اخبارضعیف اعتقادیات قرائن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 877 تعداد دانلود : 793
اعتبار اخبار آحاد در اعتقادیات از بحث برانگیزترین مسائل در میان عالمان در حوزه معرفت دینی است. حجیّت این قبیل اخبار در نگاه اصولی با دو مشکل اساسی روبروست: عدم کاشفیّت ذاتی در روایات آحاد که این دسته روایات را در مقابل متواترات در طبقه ظنون قرار می دهد و فقدان اثر عملی در عقاید. پژوهش حاضر که با بهره مندی از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، در پی بررسی عوامل رویکرد اختلافی شیخ صدوق و شیخ مفید، پیرامون عمل برپایه خبرهای واحد ظنّی (ثقه)، در حوزه اعتقادیات است که در ظاهریکی به حجیّت این گونه خبرباور دارد و دیگری هیچگونه اعتباری برای آن قائل نیست. در این راستا برخی عوامل، زمینه ساز تفاوت رویکرد شیخین در رویارویی با حدیث آحاد و در پی آن حدیث ضعیف و اعتبار آنها محسوب می شود: 1. شیخ صدوق به مستنداتی در باب مفهوم و مصادیق خبر آحاد دست یافته که بر شیخ مفید، مجهول مانده است. 2. شیخ مفید نیز برای اخبار آحاد، اعتبار قائل بوده، مگر اخبارآحادی که از سوی عامّه وضع شده بود. 3. شیخ صدوق نظیر متکلّمان شیعی زمان خود خبر واحد را علم آور نمی دانسته و اعتقادی به خبر آحاد نداشته است. 4. یکی از مفاهیم خبر آحاد ثقه، خبر ضعیف است و این مفهوم در منظر شیخین به سبب قرائن مورد توجه شیخین متفاوت بوده و بدیهی است، این رویکرد اختلافی در مفهوم حدیث ضعیف در پذیرش اعتبار و یا عدم اعتبار خبر آحاد از سوی ایشان تأثیر گذار خواهد بود.
۲.

مطالعه ی تطبیقی طلاق در فرهنگ جاهلیت و قرآن با تکیه بر بسترهای معرفتی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جاهلیت در قرآن فرهنگ جاهلی طلاق طلاق در جاهلیت بسترهای معرفتی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 110 تعداد دانلود : 561
شناخت نظام فکری رایج مردم جاهلی درباره ی مسائل زنان، زمینه ای برای درک و فهم بهتر قوانین و احکام مربوط به زنان در اسلام فراهم می کند. مسئله ی « طلاق » از جمله مباحثی است که بین فرهنگ جاهلی و اسلام تفاوت های باینی داشته و قرآن با رویکرد تحول گرا و اصلاحی در این خصوص، در جامعه بشریت نقش اساسی ایفا کرده است؛ اصلی ترین وجوه افتراق « طلاق » آسان و ساده انگاری آن در میان عرب جاهلی بود؛ این مسئله بر گرفته از بستر معرفتی فرهنگ جاهلیت نسبت به حقوق زن و تضعیف آن در امر « طلاق » است. در عصر جاهلیت « طلاق » بدون هیچ مقدمات و شرایط و لواحقی (جز رضایت مرد) به وقوع پیوسته و هدف از آن انتقام جویی یا تنبیه زن یا قبیله ی وی بود. در حالی که اسلام برخی از انواع « طلاق » از جمله: ایلاء، ظهار و عضل را لغو و بعضی دیگر از جمله: طلاق رجعی، خلع، مبارات و بائن را تعدیل نمود. زن پس از « طلاق » به دلیل تعصب افراطی مرد، حق ازدواج با مرد دیگر (حتی بعد از عده) را نداشت؛ عدم محدودیت « طلاق » و نیز غیر کلامی بودن آن ابزاری در دست مرد به منزله ی آزار زن بود. عده ی « طلاق » در زمان جاهلیت، در منابع تفسیری و تاریخی از جمله مباحث مورد تناقض است ؛ در حالی که با استنادات قرآنی و روایی در اسلام این امر مورد تاکید قرار گرفته و طبق دیدگاه مفسران مراد از « ثَلا ثَهَ قُرُوء » در آیه ی قرآن، دلالت بر سه بار پاک شدن از حیض، به منظور اتمام دوره ی عده است. لذا هدف اسلام در مسئله ی « طلاق » ارائه ی الگوی مطلوب انسانیت و تکریم مقام زن است . گردآوری اطلاعات در این مقاله کتابخانه ای (از طریق مراجعه به کتب تاریخی و شعری عرب جاهلی و کتب تفسیری) و پردازش آن ها به روش مقارنه ای و تحلیلی است.
۳.

بازشناسی مفهوم نبوت و برخی از لوازم و توابع آن در قرآن کریم و عهد عتیق(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن کریم عهد عتیق نبوت اسلام یهود

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 409 تعداد دانلود : 832
نبی از ریشه نبأ به معنی خبرآورنده و نبوت به ضم نون جایگاهی همراه با علو شأن و مرتبتی والاست. نبوت در قرآن کریم شامل مردانی است که واجد صفات بارز و واسطه فیض الهی می باشند. این مسئولیت در عهد عتیق برعهده زنان و مردانی است که از نظر روحانی برتر از سطح مردم عصر خود بودند. مقاله حاضر در سه بخش تدوین شده است. مفهوم نبوت و لوازم و توابع آن در دو کتاب قرآن کریم و عهد عتیق به تفکیک تشریح، و در بخش سوم مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. در بررسی مفهوم نبوت در دو کتاب مقدس، مشخص گردید که وجوه اشتراک در شخصیت و سیره پیامبران بیش از وجوه افتراق است. موارد اختلافی متأثر از مراتب و شرایط عصر پیامبران و نیز ناشی از برداشت پیروان آنان می باشد. ارایه تصویری متناقض در ساختار شخصیتی پیامبران که در برخی موارد در عهد عتیق مشاهده می شود، محل تأمل و صرفاً از سوی پیروان و معاندان، بر کتاب مقدس تحمیل شده است. طبعاً تقویت وجوه مشترک در احکام، شریعت و مفهوم نبوت، بستری مناسب برای مطالعات تطبیقی و هم زیستی و تعامل بیشتر پیروان دوکتاب مقدس است.
۴.

مقدمات و روش تبدیل بینانشانه ای قرآن (با رویکرد تصویرسازی از آیات قرآن)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن هنر قرآنی تصویر قرآنی تبدیل بینانشانه ای

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 132 تعداد دانلود : 492
تبدیل بینانشانه ای، جایگزینی نشانه های یک متن در یک نظام نشانه ای با نشانه های متناظر آن در نظام نشانه ای دیگر می باشد. چنین فرایندی در گذشته انجام می شده اما با یک دیدگاه بسیار ابتدایی؛ مانند تصویرسازی بر مبنای یک متن. ولی اکنون پیچیدگی های متعدد علمی، هنری، تحلیلی و آموزشی یافته است. ضمن استفاده از علوم ریشه داری چون ترجمه و زبان شناسی، از مزایای چندین علم جدید نیز بهره برده است. قرآن کریم که اقیانوسی پرگهر و بی ساحل است، با داشتن ظرفیت ها و زمینه های گسترده ی ادبی، بلاغی، هنری و غیر آن، امکانات بسیار مناسبی برای تبدیل بینا نشانه ای از خود برجای می گذارد. محصول این تبدیل غالباً در جرگه ی یکی از انواع هنرها قرار می گیرد در نتیجه ابزار و روش های پرشمار آن هنرها در این میدان قابل استفاده اند. روش های تبدیل بینا نشانه ای شامل راه های رسیدن به چنین تبدیلاتی است؛ در مبدأ این راه ها همان علوم معمول ترجمه، بلاغت، تفسیر و امثالهم لازم است؛ اما در مسیر و مقصد آن، علوم و فنون دیگری مانند فلسفه هنر، مبانی هنرهای تجسمی، نشانه شناسی، روان شناسی و... ضرورت دارد. این پژوهش با روش توصیفی- تبیینی و با گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای دریچه ای است به سوی کشف و مدل سازی روش تبدیل بینا نشانه ای قرآن. در این روش با بیان قدم به قدم فرایند تبدیل بیانشانه ای قرآن، طیّ ده مرحله، سعی شده مسیر روشنی برای این کار ارائه شود.
۵.

آسیب شناسی دنیازدگی مدیران و شاخصه های آن در حوزه اقتصاد، در اندیشه و سیره امام علی (ع) با محوریت نهج البلاغه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نهج البلاغه دنیازدگی اقتصاد مدیریت آسیب شناسی مدیران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 932 تعداد دانلود : 271
شرایط و مقتضیات سیاسی - اجتماعی هر عصری ایجاب می نماید تا اندیشمندان جامعه، در صدد پاسخگویی به مسائل و مشکلات زمانه خود برآیند. شرایط عصر حکومت علوی، اقتضا نمود تا امام (ع) اندیشه های مدیریتی را به حسب نیاز جامعه، تبیین نماید. آن حضرت در سخت ترین شرایط سیاسی عصر خود، به درمان یکی از مهم ترین بحران های حکومتی یعنی دنیازدگی مدیران، توجه خاصّی نمود؛ چرا که در آموزه های دینی، دنیازدگی سرمنشأ هر انحراف و کلید هر گناهی است. فهم اندیشه های علوی، چارچوبی نظری و کاربردی ارائه می دهد که به کمک آن می توان جامعه بحران زده را خواه در زمینه سیاست، اقتصاد، اجتماع، تربیت و اخلاق نجات داد. روش مطالعه در این پژوهش، توصیفی - تحلیلی بر اساس رویکرد کتابخانه ای بوده است. در این پژوهش، تنها متغیّر تأثیرگذار بر تمام حوزه های مختلف جامعه یعنی؛ دنیازدگی مدیران و شاخصه های اصلی آن در حوزه اقتصاد از جمله؛ تجمّل گرائی، رشوه خواری و اختلاس از منظر نهج البلاغه و با استفاده از یک الگو و مدل اندیشه سیاسی، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. بر اساس بررسی های انجام شده، می توان به این نتیجه رسید که دنیازدگی مدیران، از یک سو مؤلفه های رشد و توسعه اقتصادی و رفاه عمومی را در معرض خطر قرار می دهد و از سوی دیگر بستر لازم برای رشد معنوی و سعادت ابدی انسان را نیز، دچار مشکل می کند.
۶.

واکاوی اندیشه اعجاز قرآن براساس نظام های تحلیل گفتمان(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اعجاز قرآن تحلیل گفتمان گفتمان رخدادی گفتمان هوشمند گفتمان احساسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 949 تعداد دانلود : 245
قرآن کریم به عنوان معجزه پیامبر خاتم(ص) از جهاتی چند دارای اعجاز است. نظریه اعجاز قرآن به عنوان ساختاری گفتمان مدار، مبتنی بر مبحث تحدّی در قرآن است. اهمیّت این مبحث به عنوان مرجع مهمِ نظریه اعجاز قرآن و نیز ارتباطی که این مبحث با دانش های زبانی دارد سبب شد مقوله اعجاز در آیات تحدّی را بر اساس نظام های تحلیل گفتمان مورد بررسی قرار دهیم. نتایج پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفت حاکی از آن است که تحدّی یک گفتمان دو سویه است که با گفتمان رخدادی از نوع مشیّت الهی، آغاز شده و گفته یابان را باخبر می سازد که قادر نخواهند بود مثل قرآن بیاورند. سپس گفته یابان در مقابل یک نظام هوشمند از نوع کنشی و برنامه مدار قرار می گیرند، در این مسیر با اشاره به عدم امکانِ اثبات صدق ادّعای منکران، توانش آنان در یک گفتمان احساسی از نوع تنشی-عاطفی تحریک شده و آنان در مسیر تحدّی سوق داده می شوند. در این آیات، گفته یابان می توانند سایر همفکران خود را نیز با خود همراه کنند و این امر نشان از نظام گفتمان هوشمند از نوع القایی میان منکران دارد تا با استفاده از راهکارهایی، با دعوت سایرین توان خود را در این مبارزه تقویت نمایند. هرچند نتیجه این گفتمان، حاکی از عدم موفقیت گفته یابان در همانندآوری است.
۷.

تحلیل محتوایی روایات قیام خراسانی و پرچم های سیاه در منابع حدیثی اهل سنت(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: آخرالزمان نشانه های ظهور امام مهدی (عج) خراسانی پرچم های سیاه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 296 تعداد دانلود : 544
بخشی از احادیث معصومان(ع) در خصوص وقایع دوران پیش از قیام حضرت مهدی (عج) است. برخی از این روایات، در خصوص پرچم ها و شخصیت های دوره پیش از ظهور می باشد که خراسانی یکی از آنها است. هدف نوشتار حاضر، تحلیل محتوایی روایات اهل سنت در خصوص قیام خراسانی است. با جستجو در منابع حدیثی اهل سنت، مشخص شد در مجموع 22 روایت در خصوص خراسانی و پرچم های سیاه، در این منابع نقل گردیده که به بیان ویژگی های خراسانی پرداخته و نام، نسب، زمان، مکان، هدف و فرجام قیام خراسانی را تبیین کرده است. این پژوهش، با قطع نظر از اعتبار یا عدم اعتبار سندی این روایات، با تحلیل محتوای آنها بدین نتیجه رسیده که خراسانی از بنی هاشم و در یک روایت، از اولاد امام حسین(ع) معرفی شده و به لحظ سنی جوان، و از لحاظ ظاهری دارای خالی در کف دست راست و طبق برخی روایات، در کتف چپ است. فاصله زمانی بین خروج خراسانی و ظهور حضرت مهدی (عج)، 72 ماه، و در یک روایت، هشت ماه معرفی شده است. مطابق این روایات، مکان خروج خراسانی ، مشرق و خراسان (ایران) است، فرمانده سپاه، شعیب بن صالح، طرف مقابل او سفیانی است و رنگ پرچمش سیاه و در یک حدیث سفید معرفی شده و در نهایت با حضرت مهدی (عج) در مکه یا بیت المقدس بیعت خواهد کرد.
۸.

عقلانیت تقیه در گفتمان معصومان (ع)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تقیه عقلانیت روایت قرآن کریم روایت معصومان (ع) میان مایگی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 179 تعداد دانلود : 321
تقیه در معنای توان سازگاری و تاب آوری زیست های ناهمگون (دیگرباشی، دیگراندیشی و دیگرزیستی) است که به جهت دلبستگی آدمی به دین خاص، شیوه زیستی ناهمسویی را با آن در پیش می نهد. این مؤلفه از فنون راهبردی انسان در شرایط دشوار است که از عقلانیت و اخلاق فایده انگاری بهره دارد که در برابر جبرهای ناهمسان و گوناگون باوری، سیاسی و اجتماعی روش رواداری را پی می گیرد. این شیوه راهبردی برپایه الگوی گفتمانی معصومان(ع) در ساحت های گفتاری و رفتاری در حوزه فراگیر فردی و اجتماعی، سبک زیست ویژه برای باورمندان دینی ایجاد می کند که بتوانند در بزنگاه هایی که ناباوران دینی با بهره جستن از نظام قدرت و به کارگیری خشونت آنان را در تنگناهای ناهمسان قرار دادند دگرزیستی را دنبال کنند. این جستار انگاره تقیه را در متون دینی با خوانش رواداری با سبک زیست میان مایگان همبسته دانسته است و تلاش کرد با روش تحلیلی با بهره مندی از عقلانیت، اخلاق فایده انگاری و زیست میان مایگی انگاره تقیه را در گفتمان معصومان(ع) تبیین نماید.
۹.

معناشناختی کاربردی سنّت عطای عمومی (با تکیه بر آیه 20 سوره اسراء)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: معناشناسی کاربردی سنت عطاء امداد کارگفت آیه 20 اسراء

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 653 تعداد دانلود : 255
قرآن کریم به عنوان غنی ترین منبع علوم و معارف الهی، به بهترین وجه پرده از سنّت های حاکم بر هستی و سرنوشت انسان ها برداشته و به زیبایی رفتار خداوند با انسان ها را به تصویر کشیده است. یکی از این سنّت ها، سنّت عطاء عمومی است که موضوع اختتام آیه 20 سوره مبارکه اسراء می باشد. نظر به اینکه سخن قرآن کریم در این باره به اجمال و مختصر بیان شده و ابعاد و ویژگی های آن در هاله ای از ابهام قرار گرفته است، نوشتار حاضر با استفاده از روش معناشناسی کاربردی موضوع سنّت عطای عمومی را مورد کنکاش قرار می دهد تا قرائن زبانی و غیرزبانی معیاری شوند برای دریافت نکات ضمنی و غیرمستقیم قرآن در موضوع مورد پژوهش و سامان دهی جدید و تازه ای از آن. بررسی ها نشان می دهد سنّت عطاء الهی از لحاظ گستره و شمول در زمره سنّت های عام و از شئون ربوبیّت پروردگار است. این سنّت در ارتباط با سنّت امداد، خلق، هدایت عام و پاداش و کیفر بوده و شامل همه انسان هاست. عطاء الهی بنا بر اصل جریان، کنشی و از جنبه کیفیّت و چگونگی اجرا واکنشی به حساب می آید. با توجّه به عناصر بافتی، فضای صدور، ویژگی های دو طرف مخاطبه و محدودیت های حاکم بر کنش های غیربیانی می توان کارگفت های اظهاری، تعهّدی، ترغیبی، عاطفی و اعلامی را در آیه مشاهده نمود .
۱۰.

نکاح متعه، تاثیر و شرایط قرآنی، روائی آن در بهزیستی روانشناختی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن روایت نکاح دائم نکاح متعه بهزیستی روانشناختی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 20 تعداد دانلود : 515
خداوند، نکاح دائم را نسبت به نکاح متعه در اولویت قرار داده است. هرچند، مشروعیت نکاح متعه، راهکاری برای جلوگیری از برخی ناهنجارهای روانی و اجتماعی می باشد؛ که با هدف نقش مثبت و منفی آن در بهزیستی روانشناختی و با احصاء آن مؤلفه ها، از تحقیقات ریف و سلیگمن و براساس ویژگیهای بومی جامعه ایرانی مورد بررسی قرار گرفت؛ و با استفاده از روش های توصیفی تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای و با تکیه بر تفسیر آیه 24 سوره نساء و روایات معصومان (علیهم السلام) و اتصاف آن در احکام خمسه، نکاح متعه در مؤلفه های معنویت، رضایت، شادی، رشد شخصی، ارتباط مثبت با دیگران و پذیرش خود، نقش مثبتی در بهزیستی روانشناختی دارا است. ولی نکاح متعه ای که مشکلات روانی و تهدید نظام خانواده را بدنبال دارد؛ نقش منفی آن در بهزیستی روانشناختی مطرح می باشد.
۱۱.

بازخوانی دیدگاه محسن کدیور درباره «حدود حجاب» با تأکید بر آیات حجاب(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: حدود حجاب آیات حجاب محسن کدیور

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 154 تعداد دانلود : 454
مسأله « حدود حجاب » از جمله موضوعات مهمی است که طی چند سال اخیر پیرامون آن مباحث زیادی مطرح شده است که از جمله آن می توان به گستره شمولیتِ نصوص در این باره اشاره کرد. آقای محسن کدیور از جمله نواندیشانی است که در سلسله درس ها و جلسات حجاب به این مسأله پرداخته و در قالب یاداشتی با عنوان « تأملی در مسأله حجاب » دیدگاه های خود را منتشر نموده است. ایشان بر این باور است که هر چند نصوص روایات، حدود پوشش را بیان می کند، اما نمی توان از ظهور آیات حجاب، حدود پوشش زنان را به دست آورد و این آیات تنها جنبه تأکیدی بر حفظ عفت و پوشش زنان دارد؛ در این جستار با روش تحلیلی- انتقادی، دیدگاه ایشان مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. در پایان این نتیجه به دست آمده که آیات قرآن بر پوشش حداکثری زنان دلالت داشته و ادعای تأکیدی بودن آیات درباره حدود حجاب زنان نادرست می باشد.
۱۲.

مقایسه «وضع الفاظ برای ارواح معانی ملاصدرا» و «نظریه تفسیر پل ریکور»(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: نظریه تفسیر پل ریکور ملاصدرا وضع لفظ برای ارواح معانی زبان قرآن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 338 تعداد دانلود : 184
تطبیق نظریه تفسیری پل ریکور و وضع الفاظ برای ارواح معانی ملاصدرا گویای آن است که دو اندیشمند علی رغم اشتراک های لفظی فی مابین دیدگاه ها از نظر معنایی چندان همسو نبوده و تمرکز پل ریکور بر مادی گرایی و ملاصدرا بر ماوراءالطبیعه سبب شده تا پل ریکور جهان را همین جهان ماده فرض کند در حالی که ملاصدرا مراتب لایتناهی را برای جهان متصور است و این امر سبب شده تا ریکور در حوزه روش به پدیدارشناسی هرمنوتیک توجه کند و ملاصدرا در چارچوب متافیزیک سنتی پیش رود در نتیجه ریکور در پی کشف مراد مؤلف نبوده اما ملاصدرا به دنبال کشف مراد مؤلف است تا فهم خود را به بالاترین مرتبه نظام لایتناهی هستی نزدیک کند و این خود پل ریکور را در زمره قائلان به نسبی گرایی در فهم متن و ملاصدرا را موافقان عدم نسبی گرایی در فهم متن سوق می دهد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۹