دین پژوهی و کارآمدی

ریشه" ف ت ن" 60 بار و واژه "فتنه" 34 بار در قرآن آمده است. گستردگیِ کاربرد قرآنی و روائیِ این واژه، و نیز سخنان متفاوت و گاه متناقضِ عالمان واژه شناس و مفسران، موجب تشتّت و اختلاف آراء شدید گشته، که گاه معنای ریشه با مقدمات یا لوازم آن اختلاط یافته است. این نگارش به دنبال مشخص کردن مفهوم فتنه و ابعاد آن در قرآن و نهج البلاغه و سخنان امیرالمومنین است نتیجه آن شد که فتنه در بسامد قرآنی خود، به معانیِ "امتحان" "عذاب" "هلاکت" و نیز "ایجاد فضای اِضلال و شبهه افکنی" آمده است. امتحان شامل نعمت و نقمت می شود که هر دو برای تمیز انسان های صالح و طالح لازم بوده و با هدف تربیتی انجام می شود. در نهج البلاغه نیز فتنه در همه معانی فوق استعمال شده و به معنای اِضلال و اختلاف افکنی و ایجاد فضای گمراه کننده، بسیار گسترده تر بکار رفته است. از همین رو امیرالمومنین(ع) در بیان نشانه های فتنه، خاستگاه های فتنه، و نیز راه های مبارزه با فتنه همت فراوان گماشته اند. اگر چه همه این امور چنانچه دأب قرآن است، در کلام الهی بصورت کلّی ذکر شده اند، ولی در نهج البلاغه، حضرت علی(ع) مصادیق فتنه را از عصر جاهلیت تا نسل معاصر خود به طورمفصّل تحلیل نموده، و جریان شناسی و آسیب شناسی فرموده است.

سیره عقلاء کاربرد گسترده ای در فقه، قواعدفقه و اصول فقه داشته و نقش آن در استنباط احکام امری بدیهی است. اگر بنای عقلاء حجیت نداشته باشد، روابط انسانها و نظم زندگی آنها مختل میشود. حال بحث در این است که فقیه محترم نویسنده این جمله، چگونه این سیره عقلاء را (آنهم از آغاز تمدن بشری)کشف کرده است. امروزه محققان برای کشف نظرات و شیوه عمل گروه های خاصی از انسان ها، پس از تعیین جامعه و نمونه آماری، از روش های نوین نظرسنجی مانند مشاهده علمی، مصاحبه و پرسشنامه (و تحلیل های آماری) استفاده می کنند. با توجه به وحدت ملاک، برای کشف نظر، روش و سیره عقلاء نیز باید چنین شود. در این پژوهش به کیفیت کشف سیره عقلاء از سوی علمای معظم قدیم و معاصر پرداخته شده و بدین منظور کتب علمای قدیم از حیث چگونگی کشف سیره عقلاء بررسی شده و از برخی از علمای معاصر سوالاتی در این باره پرسیده شده و نتیجه آن در تحقیق ارائه شده است که علمای بزرگوار در کشف سیره عقلاء از روش های نوین تحقیق مانند نظرسنجی، پرسشنامه و مصاحبه استفاده نکردند و اصولا با جامعه آماری، نمونه آماری و نظرسنجی از آحاد جامعه خردمندان، سروکار نداشته اند.

تحقیق حاضر به سنجش و ارزیابی آیین خطبه خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در حرم مطهر رضوی می پردازد. جامعه آماری تحقیق در سه بخش خادمان شرکت کننده در مراسم خطبه خوانی، مردم حاضر در حرم مطهر رضوی و مخاطبان تلویزیونی برنامه خطبه خوانی شب شهادت امام رضا(ع) می باشند. نمونه گیری به شکل تصادفی و حجم کلی نمونه 577 نفر می باشد. متغیرهای اصلی ارزیابی آیینی شامل شاخص شناخت آیین و شاخص ارزیابی آیین خطبه خوانی می باشد. تحلیل رگرسیون در هر بخش بهترین مدل از تاثیر همزمان ابعاد را برای تبیین کنندگی شاخص بدست آوردند. پدیده ها و مدلهای تحقیق شامل پدیده یکنواختی به دلیل مشارکت زیاد در مراسم، محتواشناسی و معناشناسی به دلیل اهمیت درک هویت خود به عنوان یک مشاهده کننده یا مشارکت کننده آیین، تعمیم دهی آیینی توسط مشاهده کنندگان برای ارتباط معنوی و محتوایی بیشتر با مراسم، جذابیت رفتاری آیینی مثل شمع گردانی برای مشاهده کنندگان و مخاطبان رسانه ای، مدل جذابیت رفتاری، محتواشناسی و معنویت گرایی آیینی برای مشاهده کنندگان(مردم) آیین و مدل تفسیری شناختی ناشی از شناخت مناسب آیین در دو گروه مشاهده کننده و مخاطبان رسانه می باشد.

علّامه طباطبایی دارای شخصیّتی چند وجهی در زمینه علوم تفسیر، فقه، فلسفه و عرفان است، امّا شأن عرفانی ایشان نسبت به ابعاد دیگر علمی ایشان، کمتر مورد توجّه قرار گرفته است؛ با توجّه به این که علّامه از چهره های عرفانی شیعه در دوران معاصر هستند؛ بنابراین بررسی مشرب عرفانی ایشان حائز اهمّیت است. علّامه در آثار مختلف خود نظرات مهمی را درباب عرفان مطرح کرده است. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی و کتابخانه ای تلاش شده است که مشرب عرفانی علامه و دیدگاههای ایشان درباره عرفان بررسی و تبیین شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که علّامه طباطبایی عرفان راستین را به عنوان یکی از راه های کشف حقیقت می داند که با دین اسلام، هم جهت است. بنا بر نظر ایشان، عرفان یک جریان معنوی برخواسته از دین اسلام است که در واقع همان اخلاق قرآنی محسوب می شود. ایشان طلب عرفان را امری فطری می دانند و معتقدند که انسان ها همواره در پی کسب معرفت نسبت به مبدأ هستی هستند و این فطری بودن، همه انسان ها را دربرمی گیرد و فقط شامل عدّه خاصّی نیست.

یکی از افرادی که به صورت روشمند به نقد حدیث می پردازد؛ سیدمرتضی است. او در یکی از آثار خود به نام رساله «الرد علی اصحاب العدد» به نقد اصحاب عدد (قائلین به ۳۰ روز بودن ماه رمضان) می پردازد و احادیثی که ماه رمضان را 30 روز کامل می داند (بدون هیچ کم و کاست)، بررسی و نقد می کند. سیدمرتضی با نقد این روایات، اتمام ماه رمضان را با رویت هلال ماه(چه 29 روزه و چه 30 روزه) صحیح می داند . او در نقد روایات مورد استناد اصحاب عدد با استفاده از روش های مختلف از جمله: استدلال به اجماع و استناد به آیات(بقره/ 189 و یونس/5) بی اعتبار بودن سخن آنان را اثبات می کند، او قیاس را که مورد استناد اصحاب عدد است؛ فاقد حجیت می داند و بر اساس علم لغت به نقد روایات مورد استناد آن ها می پردازد . همچنین سیدمرتضی روایات مورد استناد آن ها را مخالف اخبار مشهور و سیره تاریخی مسلمانان می داند. روش ها و معیارهای سیدمرتضی در نقد دیدگاه های عدد تنها در قالب نقد متنی منحصر بوده و به نقد سندی نمی پردازد. روش جمع آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه ای بوده و روش تحقیق، توصیفی تحلیلی می باشد.

علامه مجلسی از پرکارترین اندیشمندان شیعه در دوره مهم صفویه به شمار می آید. در این عصر جریان های مختلف علمی فعال هستند که فلاسفه، عرفا و اخباریان از مهم ترین آنها می باشند. علامه مجلسی در آثار خویش به مناسبت نظر خویش را نسبت به این جریانات فکری ابراز کرده است. وی به شدت با فلسفه رایج آن روز یعنی مشاء و اشراق مخالفت کرده و فلاسفه را تکفیر نموده است. عرفان و تصوف رایج زمان خویش را نیز قبول ندارد و ابن عربی را تکفیر کرده و بر خی از آموزه های عرفانی را کفر می داند. در عین حال از نوع خاصی از عرفان دفاع می کند. بسیاری از ایرادات وی بر فلاسفه و عرفان از عدم تخصص کافی وی بر این دو دانش نشات گرفته و وارد نیست. هم چنین مبانی فکری و آرای فقهی و کلامی وی بیشتر به سمت اصولیان و متکلمان عقل گرا تمایل داشته و از اخباریان فاصله بسیاری دارد. واژه گان کلیدی: علامه مجلسی، فلسفه، عرفان، اخباری، اصول