علم و تمدن در اسلام (تمدن اسلامی و دین پژوهی سابق)

در جامعه شناسی، غرب گرایی یا Westernization از انواع تحول فرهنگی و اجتماعی محسوب می شود. این تحول فرهنگی و اجتماعی، جریانی است که در نتیجه برخورد فرهنگ غرب با دیگر فرهنگ ها و تحول همه جانبه در فرهنگ و اجتماع جوامع مورد هجوم فرهنگ غرب پدید می آید؛ از این رو غرب گرایی، دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی است که در فرهنگ ها و جوامع مختلف به علت برخورد و رؤیارویی با فرهنگ و تمدن غرب صورت می گیرد و پدیده جدیدی است که به دلیل وقوع تحولات شگرف در قلمرو علم و تکنولوژی و نیز به دلیل تولید انبوه کالا و ضرورت صدور آن از سوی کشورهای صاحب علم و تکنولوژی اتفاق افتاده است. غرب زدگی یا Westernism طرز تفکر خاص و ویژه ای است که به پذیرش هرچه غربی است، گرایش دارد و از هرچه سنتی و شرقی است، بیزار است، اما بازگشت به خویشتن پاسخی به جریان غرب گرایی و غرب زدگی به شمار می رود. نهضت بازگشت به خویشتن در راه مقابله با غرب گرایی و غرب زدگی، بر ضرورت بقای نظام ارزشی اسلام، توانایی اسلام در اداره حکومت و اقتباس مثبت از تکنولوژی و دانش غرب تأکید می کند.

پویایی تمدن اسلامی،مساله ای است که همه محققان و نویسندگان منصف بر آن اذعان دارند، چرا که این تمدن بهترین تمدن بشری است که همه ابعاد وجودی انسان را در برمی گیرد. یکی از مهم ترین ظرفیت های تمدنی اسلام در طول تاریخ، اربعین حسینی است که توانسته است الهام بخش و الگوساز در احیای تمدن اسلامی باشد به آن دلیل که مسیر صحیح را از مسیر غلط در تمدن اسلامی برای ما روشن می سازد، البته هنگامی می توان از اربعین و تاثیر آن بر تمدن سازی اسلامی سخن گفت که ابتدا درک صحیحی و روشنی از مفهوم تمدن داشته باشیم.آنچه در چند سال اخیر چشم جهانیان را به خود خیره کرده است و پنانسیل فراوانی برای نشان دادن تمدن نوین اسلامی دارد، پیاده روی اربعین می باشد.ظرفیت هایی که ابعاد گوناگونی از جمله مذهبی، فرهنگی، سیاسی و... می تواند داشته باشد اما بدون شک مهم ترین ظرفیت اربعین حسینی همگرایی جوامع اسلامی می باشد، چرا که پیاده روی اربعین مختص یک مذهب یا فرقه نمی باشد بلکه خیل عظیمی از مردم تحت لوای پرچم اسلام در آن حضور دارند، لذا مطالعه حاضر به روش کتابخانه ای- اسنادی به ترسیم و تبیین ظرفیت های تمدن ساز پیاده روی اربعین می پردازد.

به گواهی تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی نماد تمدن جهانی از زمان پیدایش آن تا به امروز بوده است و از زمان شکل گیری آن تاکنون، هیچ تمدنی نتوانسته در برابر تمدن اصیل اسلامی قرار گیرد و فرهنگ و تمدن اسلامی را ضعیف و یا ناکارآمد جلوه دهد. این تمدن، در جهان بی نظیر بوده و هرچه زمان می-گذرد ابعاد تازه تری از آن هویدا می گردد. ائمه معصومین(ع) به عنوان بنیان گذاران فرهنگ و تمدن اسلامی، توانستند این تمدن فاخر را هم در حوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی ایجاد نمایند. آنها با شناخت دقیق از ابعاد فرهنگ الهی، بر لزوم حفظ و استقلال جوامع اسلامی تأکید و بنیان گذار فرهنگ و تمدنی گردیدند که در ایجاد، استقلال و استمرار آن، تلاش های بی نظیری انجام دادند.آن ها از هیچ تلاش و فعالیتی در این زمینه برای حفظ، توسعه و گسترش تمدن اسلامی فروگذار نکردند و هرکدام از آن انسان های مقدّس، با نگرشی منطبق با شرایط و مقتضیات زمان خود، تاثیر بسیار ژرفی بر پیشبرد فرهنگ اسلامی گذاشتند.بررسی این نقش از آغاز تا امام رضا(ع) هدف نوشتار فعلی است.

سیدجمال در عصری زیست که از یک سو، جوامع مسلمان از تمدن اسلامی فاصله گرفتند و از سوی دیگر، تمدن غربی با هجمه بی رحمانه پیکر نحیف شده مسلمانان را شلاق می زد.در این شرایط، سید به دنبال راهی بود که مسلمانان را از زیر بار سنگین شلاق های دشمن نجات دهد. طرح او بهره گیری از تمدن غربی اما با دور انداختن وجه استعماری و استثماری آن بود زیرا بر این باور بود که می توان صنعت غرب را از وجه سلطه گری آن تفکیک کرد اما بیش از آن که بر اخذ دستاوردهای تمدنی غرب تکیه کند بر احیای تمدن اسلامی تکیه می کرد اما چگونه؟ به نظر می رسد او در این راه، به ترسیم جامعه فضلیت مند پرداخت، تأسیس خلافت را یک ضرورت دانست حکومتی که از ماهیت دینی برخوردار است و به شکل مشروطه اداره می شود اما تأکید بیشتری بر تغییر ملت به امت می کرد. از آن رو که برای تحقق تمدن اسلامی، بسیج همه امکانات مسلمانان یک ضرورت است.

هر تمدنی با توجه به نوع جهان بینی و مبانی که دارد؛ تیپ رفتاری خاصی را در بین افراد مدنی خویش اشاعه می دهد، تمدن اسلامی نیز، از این قاعده مستثنی نیست. تیپ رفتارهای حاکم بر این تمدن آسمانی در عین حالی که معطوف به رفتارهای عقلانی است به هدف های عالی و ارزشمند مادی و معنوی نیز، آراسته است. خصیصه و ویژگی های که عامل تمایز رفتار افراد این تمدن عظیم از دیگر تمدن ها گشته در صورتی که به درستی نهادینه گردند، پرتو افکنی شان زمان و مکان را درنوردیده و طلیعه دار می گردند.این پژوهش در عین حال که از روش کتابخانه ای- اسنادی استفاده شده با تکیه بر روش کیفی از نوع تحلیل محتوای استنباطی در پی آن است که با پردازش دقیق از واژه رفتار در زبان عربی و اصطلاح تمدن، به بازشناسی شاخص های بارز رفتاری افراد در تمدن اسلامی با استناد به آموزه های روح بخش ثقلین بپردازد شاخص های که در بین تمامی اقشار تمدن اسلامی ثابت و بدون تغییر هستند.

تمدن سازی نوین اسلامی یکی از مهم ترین گفتمان های نوظهور در دوران معاصر است که در پی نهضت های اسلامی، جنبش بیداری اسلامی و شکست و رسوایی مکاتب مادی، اذهان متفکران اسلامی را به خود جلب نموده است. با عنایت به اهمیت ترسیم تمدن نوین اسلامی برپایه قرآن کریم و نظر به حیثیت تربیت محوری تمدن اسلامی و ابتکارهای علامه طباطبایی در مباحث تربیتی، پژوهش حاضر به شیوه تحلیل متن، به استخراج و استنباط مبانی ویژه تفسیر المیزان در حوزه هستی شناسی و ارتباط آن با تمدن سازی پرداخته است. براساس مبانی قرآنی علامه در المیزان، عالم هستی یک نظام توحیدی فراگیر است که مدیریت یکپارچه و اتصال تدبیر در آن حاکم است. پرسش از عدالت و چگونگی آن در این نظام واحد نادرست است؛ چراکه عالم وجود، خود میزان عدالت و معیار سنجش آن است. بی تردید چنین شناختی از جهان در مدیریت کلان تمدنی بسیار حائز اهمیت است. براساس این نگرش، اهداف تمدن سازی اسلامی، گسترش باور به توحید و پرورش روحیه تسلیم و رضا در آحاد جامعه ترسیم می شود؛ و از جمله اصول و راه کارهای آن، اخلاص در مربی و متربی، باور به نظام احسن، حبّ عبودی، یادآوری نعمت های الهی و «آیت» دانستن تمام اجزای هستی است؛ که شناخت و تدبیر صحیح آن از لوازم تمدن سازی تربیت محور است.