مطالعات مدیریت دولتی ایران

دولت به مفهوم قوه مجریه مسئولیت اجرای خط‌مشی‌های (سیاست‌های) ملی کشور را بر عهده دارد. محمل اصلی تصمیم‌گیری‌های دولت، کابینه یا همان هیئت دولت است. در این محفل بزرگ تصمیم‌گیری ملی، هر قلمرو سیاستی (خط‌مشی) دارای وزیری است که مدیریت دستگاهی به نام وزارتخانه را بر عهده دارد.باید تمهیدی فراهم شود تا هارمونی عملکردی، سیمای زیبایی از وب خط‌مشی‌های (سیاست‌های) ملی به نمایش بگذارد. اگرچه در برنامه‌های ملی تلاش می‌شود نوعی توازن بین عملکرد مورد انتظار قلمروهای سیاستی (خط‌مشی‌ای) برقرار شود ولی نوعی تعادل‌سنج نیاز است که پیوسته تعادل پویای خط مشی‌های ملی را پایش و ارزشیابی کند. به نظر می‌رسد کابینه‌های سیاستی (خط‌مشی‌ای) در تحقق این مهم چندان موفق نبوده‌اند. طراحی کابینه اجرایی دولت به عنوان کابینه اجرااندیشی می‌تواند این نقش مهم را ایفا کند. در این شماره درباره مختصات کابینه اجرایی دولت در جمهوری اسلامی ایران سخن خواهم گفت.

«انگیزه خدمت رسانی عمومی» از جمله نظریاتی است که طی دهه اخیر به واسطه ترجمه، در حوزه مطالعاتی «اداره امور عمومی» کشورمان مورد توجه قرار گرفته است. «جیمز پری» با 30 پژوهش انجام شده در کارنامه تحقیقاتی اش، در بازه زمانی نزدیک به سه دهه گذشته، شناخته شده ترین پژوهش گر در این حوزه است. نظریه پردازی او از این مفهوم تطورات متنوعی داشته است؛ او مفهوم «انگیزه خدمت رسانی عمومی» را ابتدا به معنای «زمینه یک فرد جهت پاسخ به انگیزه هایی که اصولًا یا منحصرًا ریشه در نهادها و سازمان های بخش عمومی دارد»، تعریف کرد و سپس، آن را «جهت گیری یک فرد به سمت ارائه خدمات به مردم با هدفِ نیکی کردن به جامعه انسانی» دانست و در واقع، «انگیزه خدمت رسانی عمومی» را به افراد شاغل در بخش خصوصی نیز تعمیم داد. پری در سیر تطوّر نظریه خود، در آخرین پژوهش نظری، جهت شکل دهی به نظریه خویش، تحلیلی جامعه شناختی-روان شناختی از مفهوم انگیزش ارائه داده است. در این پژوهش، جهت تحقق مواجهه ای صحیح با این نظریه و درکی درست از مسئله آن، با استمداد از «روش شناسی بنیادین» و بر اساس مکتوبات منتشر شده توسط این نظریه پرداز و نیز با توجه به آنچه که پری، خود بدان تأکید داشته یا اشاره کرده، زمینه های معرفتی و غیرمعرفتی شکل دهنده نظریه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بیانگر آن است که مهم ترین زمینه های معرفتی و غیرمعرفتی این نظریه عبارتند از: نظریه «هویّت» استرایکر، افول اعتماد عمومی نسبت به دولت فدرال آمریکا، بحران بی صدا در خدمت رسانی کشوری دولت فدرال، گرایش مذهبی و مرام دموکرات مآبانه پری.

پیامدها و نتایج مثبت عمل به اصول اخلاقی در سازمان ها باعث شده که ضرورت اخلاق در محیط کار به مسئله ای غیرقابل انکار تبدیل شود. از آن جا که تعریف اخلاق و اصول اخلاقی متأثر از بینش و مکتب فکری است، رویکرد اسلامی به سازمان و مدیریت نیز چارچوب خود را در زمینه اصول اخلاقی حاکم بر سازمان دارد. برای شناخت این چارچوب لازم است به منابع دینی اعمّ از آیات و روایات مراجعه کرد. در میان این منابع، کتاب شریف نهج البلاغه ویژگی های منحصر به فردی دارد. لذا در پژوهش حاضر، برای کشف جلوه های اخلاق اسلامی در سازمان، با استفاده از روش تحلیل مضمون به این منبع مراجعه شده است. در این پژوهش، 14 مضمون اصلی و 41 مضمون فرعی شناسایی شده که در شش دستة اخلاق در مدیریت، اخلاق در عملکرد کارکنان، اخلاق در تعامل با رقبا، اخلاق در تعامل با هم پیمانان و  اخلاق در تعامل با ارباب رجوع و مخاطبان دسته بندی شده اند. تعهد اخلاقی، روحیه خدمت گزاری و مردم داری، نگرش غیرمادی به مقام، عدالت، صداقت و حفظ عزت کارکنان در بعد مدیریت، کنترل درونی بر اساس تقوا، عزت مندی در برابر مافوق و زیردستان برای مدیر به منزله فرزند برای پدر در بُعد عملکرد کارکنان، توجه به حلال بودن مال و کسب روزی از طریق جلب رضایت خدا در بُعد مالی، رقابت سالم در بعد تعامل با رقبا، جلب رضایت مردم در تعامل با مخاطبان و پایبندی به تعهدات در تعامل با هم پیمانان، مضامین اصلی پژوهش می باشند.

اقتصاد مقاومتی به عنوان الگوی اقتصاد مطلوب کشور، نیازمند دستیابی به ضدشکنندگی است. ضد شکنندگی اقتصادی به مواردی اطلاق می شود که یک اقتصاد آسیب پذیر یا شکننده باید به اجرا بگذارد تا آسیب پذیری آن کاهش یابد؛ درواقع منابع و ظرفیت ها طوری تنظیم و جایابی شوند که احتمال ضربه به آنها به حداقل برسد و بتوان عواید مثبتی نیز به دست آورد. به رغم مشکلات متعدد اقتصاد کشورمان، تاکنون مجموعه شاخص مدونی برای رصد و پایش میزان ضدشکنندگی اقتصاد ایران طراحی نشده است. بدین منظور پژوهش حاضر به استخراج و تبیین ابعاد و شاخص های ضد شکنندگی اقتصادی برای نیل به اقتصاد مقاومتی با استفاده از روش دلفی فازی و تحلیل مضمون پرداخته است. در این راستا، نخست ادبیات مرتبط با ضدشکنندگی اقتصادی مورد تحلیل مضمون و داده کاوی قرار گرفت و سپس ابعاد کلیدی اولیه ضدشکنندگی و مؤلفه های هر یک از این ابعاد استخراج شد. در ادامه از طریق خبره سنجی 21 نفر از خبرگان این حوزه و بکارگیری تکنیک دلفی فازی، این چارچوب نهایی شد. بدین ترتیب مدل پایش ضدشکنندگی اقتصادی مشتمل بر 3 بُعد شامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همراه با 35 شاخص ارائه شد. در پایان نیز هر کدام از ابعاد و مؤلفه های ضدشکنندگی تعریف و بررسی شدند. این شاخص های ضدشکنندگی می توانند برای تعریف خط مشی ها در جهت شناخت عملکرد هر بخش، کمک کننده باشند.

در یک دهه گذشته، مهم ترین فلسفه مورد توافق در سازمان ها، محیط گرایی بوده است که می تواند آن ها را در دستیابی به یک مزیت رقابتی پایدار از طریق بهبود نام و موقعیت شان یاری رساند. یک ابزار بسیار مهم برای دستیابی سازمان ها به این مهم، رعایت الزامات مدیریت سبز است. هدف اصلی تحقیق حاضر، خوشه بندی و تحلیل تمیز سازمان های دولتی از منظر عملکرد به مؤلفه های مدیریت سبز است. این پژوهش، از نظر هدف، کاربردی و از بُعد روش و ماهیت، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری این مطالعه شامل سازمان های دولتی شهر بوشهر است که با روش نمونه گیری کوکران، تعداد ۷۴ واحد از آن ها به عنوان اعضای نمونه انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته است که روایی آن با روش تحلیل محتوای صوری و پایایی آن نیز با روش آلفای کرونباخ بررسی و تأیید شد. در این پژوهش، نخست با مطالعه مبانی نظری، پیشینه تجربی و مداقه اسناد بالادستی، تعداد نُه مؤلفه تأثیرگذار در مدیریت سبز شناسایی و سپس، با بکارگیری الگوریتم های ژنتیک، کای میانگین و تحلیل تشخیصی تجزیه و تحلیل داده ها انجام گرفت. نتایج نشان داد سازمان های دولتی مورد مطالعه از منظر مدیریت سبز دارای دو گونه «کنش گر» و «واکنش گر» هستند. همچنین، تابع پیش بین عملکرد ارائه شده برای آن ها از قدرت تمیز بسیار بالایی برخوردار است. پژوهش حاضر، از جهت خوشه بندی سازمان های دولتی از منظر اقدامات مدیریت سبز دارای نوآوری است.

مدیریت خبرگزاری ها علاوه بر مباحث مدیریتی و چالش های این صنعت، با تغییرات اجتماعی و تعامل با محیطی پیچیده مواجه است که قابلیت های خاصی را می طلبد. این پژوهش با هدف شناسایی شایستگی های مدیران صنایع خلاق (مورد مطالعه: خبرگزاری های جمهوری اسلامی ایران) صورت پذیرفته است. پژوهش، کیفی و از نوع توسعه ای و روش آن تحلیل مضمون است و از نمونه گیری هدفمند مشارکت کنندگان با حداکثر اختلاف بهره برده است. داده ها و اطلاعات موردنیاز از مطالعه اسناد، منابع کتابخانه ای و نیز مصاحبه های نیمه ساختاریافته عمیق حاصل شده است. به این منظور با 25 تن از مدیران خبرگزاری ها، دبیران، سردبیران و خبرنگاران خبرگزاری های مختلف مصاحبه و در مجموع، مفاهیم استخراج شده از مصاحبه ها در 113 کد اولیه، 47 طبقه، 14مضمون فرعی و 5 مضمون اصلی دسته بندی شد. در نهایت، پنج بُعد شایستگی دانش (فنی و عمومی)، مهارت (فنی، انسانی، ادراکی)، نگرش (شناختی، عاطفی، رفتاری)، شخصیت (برونگرایی، سازگاری، تجربه پذیری، وظیفه شناسی) و توانایی (فکری و فیزیکی) شناسایی شدند که باید در فرایندی با یکدیگر مرتبط بوده و هر شایستگی در یک پیوستار مورد بررسی قرار گیرد. ارائة شایستگی های متناسب با نظام سیاسی اجتماعی حاکم، یعنی توجه به اقتضائات بومی، شرایط فرهنگی جامعه، روحیة انقلابی گری و اصول و ارزش های حاکم بر نظام جمهوری اسلامی ایران، از نتایج کلیدی این پژوهش است.

ایران از سال 1393 با بسیج منابع چشمگیر، طرح تحول نظام سلامت را در دستور خود قرار داد. که با اجرایی شدن این طرح، ذی نفعان به گونه های مختلف تحت تأثیر قرار گرفتند و با استفاده از منابع اقتدار خویش بر طرح اثراتی داشته اند. بالطبع شناسایی و مدل سازی آن ها می توانست دلالت های قابل توجهی برای مدیریت و سیاست گذاری نظام سلامت داشته باشد. در این پژوهش با استعانت از روش تحلیل ذی نفع که هدف آن بررسی و مدیریت ذی نفعان یک طرح خاص است، به تشریح ذی نفعان در نسبت طرح تحول پرداختیم. در این روش با استفاده از مشخصه های مختلفی از جمله قدرت، انتفاع، موضع و ... ذی نفعان را شناسایی کرده و سپس با استفاده از مدل های مختلف پیش ساخته و یا نوآورانه به مدل سازی ذی نفعان پرداخته ایم. این مطالعه پس از شناسایی ذی نفعان کلیدی، شش مشخصه اصلی را به نسبت هرکدام از آن ها سنجیده و با ترکیب مشخصه های مختلف به مدل سازی آن ها مبادرت ورزید. برخی از مدل ها پیش ساخته و به صورت گرته برداری از مطالعات مشابه بوده است و برخی دیگر از ابداعات این پژوهش به حساب می آیند. در این مقاله اهمیت و جایگاه نگاه سیاسی و نقش آفرینی بازیگران مختلف در عرصه خط مشی گذاری سلامت روشن می شود. در قسمت ارائه راهبرد مقاله، راهبردهایی که بایستی به نسبت ذی نفعان مختلف اتخاذ می شد به تصویر کشیده شده است. طبق مدل ذی نفعان باید بر اساس چهار نقش «نقش بده»، «مطلع نگه دار»، «راضی نگه دار» و «حداقل تلاش» تقسیم شوند و بر این اساس با آن ها تعامل صورت گیرد. این تقسیم بندی ذی نفعان کلیدی می تواند در طراحی طرح های آتی در نظام سلامت راه گشا باشد.