پژوهشنامه تاریخ اسلام

در سال های آغازین فتوح اسلامی، سرزمین ایران از ناحیه جنوب غربی در کانون توجه فاتحان عرب قرار گرفت و جنگجویان بسیاری به سوی مرزهای ایران سرازیر شدند. مناطق مرزی، نخستین آوردگاه هایی بودند که سربازان ساسانی در برابر رزمندگان عربِ مسلمان وارد نبرد شدند. در خلال این رویارویی ها که بعدها سراسر ایران زمین را دربر گرفت و تا شمال شرق و ماوراء النهر کشیده شد، شماری از «اساوره»، «احامره» و «بخاریه» دست از مقاومت کشیدند و به نیروهای عرب تسلیم شدند. نوشتار پیش رو در پی یافتن پاسخ این پرسش است که جنگاورانِ اسیر و تسلیم شده ایرانی از چه سرنوشت و موقعیتی در میان قبایل عربی برخودار شدند؟ یافته های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است، نشان می دهد جنگاورانِ یادشده ایرانی، به حیث توانمندی های نظامی خود، مورد توجه فرماندهان و سران قبایل عرب قرار گرفتند و با دریافت امتیازاتی مشابه و گاه بالاتر از همتایان عربِ خود، در صحنه های نبرد حضور یافتند که مهارت و تجربه خویش را در خدمت به اربابان قبیله ای به کار گیرند. اینان در همان حال، از استقلال رأی در مداخله نکردن میان قبایل متخاصم نیز برخوردار شدند تا به تشخیص خود از ورود به برخی از منازعات بین القبایلی بپرهیزند.

آموزه های زرتشت، پس از نهادینه شدن در میان ایرانیان، رسماً مورد حمایت دولت ساسانی قرار گرفت. از آن جا که آیین زرتشت، دینی تبشیری بود، به زودی در سراسر قلمرو ساسانیان و تا حدودی سرزمین های هم جوار، از جمله جزیر ه العرب، به ویژه یمن و بحرین رواج یافت. ایرانیان زرتشتی از عصر ساسانی در نواحی جنوب و شرق جزیر ه العرب ساکن شده بودند. استقرار پیروان دین زرتشت و همسایگی با قبایل عرب، زمینه گسترش این دین در بین آنان را فراهم ساخت و بخشی از بزرگان قبایل و اتباعشان به دین زرتشت گرایش یافتند. بر پایه مدارک کنونی، مناسبات تجاری و بازرگانی در فرایند گسترش دین زرتشت، نقشی مؤثر داشته است. نواحی شرقی جزیر ه العرب به دلیل شورش های قبایل آن، همواره تحت نظارت و کنترل حکومت ساسانی بود و مرزبانانی بر آن گماشته می شد. همین امر، اعراب آن نواحی را به مرور تحت تأثیر دین زرتشت قرار داد. نوشتار پیش رو درصدد پاسخ گویی به دو پرسش ساماندهی شده است: 1. گسترش دین زرتشت در نواحی جنوبی و شرقی جزیر ه العرب چگونه صورت گرفته است ؟ 2. مناسبات پیامبر 6 با زرتشتیان جزیر ه العرب چگونه بوده است؟ این پژوهش با رویکرد تبیینی تفسیری و با اتکا و استفاده از منابع تاریخی به بررسی موضوع یادشده پرداخته و نتیجه می گیرد که گسترش دین زرتشت در نواحی جنوبی با سلطه نظامی و لشکرکشی آغاز شد و در نواحی شرقی، به دلیل هم جواری و تحت تأثیر مناسبات تجاری و بازرگانی و همچنین به سبب گماردن مرزبانان از طرف دولت ساسانی این امر محقق گردید. مناسبات و تعاملات پیامبر 6 با زرتشتیان با نامه نگاری آغاز شد و بدون برخورد نظامی ادامه یافت. در منابع تاریخی، اجبار به تغییر یا ترک دین زرتشت در این تعاملات دیده نمی شود و تنها پرداخت جزیه، شرط ماندگاری در سایه دولت اسلامی بوده است.

مناطق و شهرهای ایران، در شرایط و زمان های مختلف دین اسلام را پذیرفتند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی استنتاجی، مسئله روند زمانی و جغرافیایی گسترش اسلام در ایران و عوامل تأثیرگذار بر آن بررسی می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد شهرهایی مانند قزوین، اصفهان و قم در پذیرش اسلام پیشگام بودند. اصفهان را می توان اولین شهر اسلامی ایران دانست. در مناطقی مانند آذربایجان، ماوراءالنهر و سواحل دریای مازندران، سخت گیری هایی برای گسترش اسلام انجام شد؛ اما فعالیت خرم دینان عامل اصلی گسترش اسلام در آذربایجان بود. در ماوراءالنهر، خراسان و سیستان نیز فعالیت های فرقه های به آفریدیه، جهمیه، کرامیه و خوارج، نقشی تعیین کننده در گسترش اسلام داشت. گرایش مردم دیلم و طبرستان به اسلام، بیش از همه، نتیجه تبلیغات علویان است. شهر آمل اولین شهر اسلامی این منطقه به شمار می آید. به دلیل روحیات مردم فارس، دین زرتشت در آن جا بیش از نقاط دیگر دوام آورد؛ ولی در نتیجه فعالیت های فرقه های اسلامی و اقدامات شیخ ابواسحاق کازرونی در آن منطقه نیز دین اسلام بر آیین زرتشتی غلبه کرد.

حکومت ممالیک، به رغم گذشته باشکوه خود، به تدریج دچار ضعف و در نهایت فروپاشی شد. کالبدشکافی این مسئله، همواره ذهن مورخان را به خود مشغول ساخته است. از این رو پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش اساسی است که مهم ترین عوامل اقتصادی مؤثر در سقوط ممالیک کدام اند؟ نوشتار پیش رو به روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع معتبر، دریافته است که ضعف و فروپاشی این حکومت، افزون بر زمینه های سیاسی مانند فقدان مشروعیت، اختلافات و کشمکش های داخلی، بحران های جانشینی، وقوع شورش ها و تهاجم عثمانی ها بر اثر مجموعه ای از عوامل اقتصادی رخ داد. در رأس این عوامل می توان به وقوع بحران های اقتصادی، کشف دماغه امیدنیک و در نتیجه، از رونق افتادن مسیرهای تجاری ممالیک، وقوع بلایا و حوادث طبیعی، رکود اقتصادی، کاهش تولید، فساد اداری، احتکار و نارضایتی عمومی اشاره کرد؛ محورهایی که ممکن است در کنار دلایل سیاسی، هر حکومتی را با خطر تضعیف و فروپاشی مواجه سازد.

گیلان به سبب قرار داشتن در حصار طبیعی دریای خزر از یک سو و رشته کوه مرتفع پوشیده از جنگل البرز از سوی دیگر، همچنین به سبب داشتن آب و هوای بسیار مرطوب و پرباران، از نظر جغرافیایی با بیشتر نواحی ایران متمایز است. گیلان به سبب این توان های محیطی، از شرایط انسانی، اقتصادی و ساختار سیاسی خاصی برخوردار بوده است. این ایالت که به صورت جزیره ای از سایر نواحی خلافت شرقی جدا افتاده بود هرگز به طور کامل و پیوسته به تسلط نیروهای خلافت و حتی نیروهای خارجی چون مغولان درنیامد. این منطقه همواره به دست حکمرانان محلی اداره می شد که اگرچه با هم اشتراکات و ارتباطاتی داشتند، اما مستقل از یکدیگر در قسمت های مختلف گیلان حکمرانی می کردند. ساختار انسانی، سیاسی و فرهنگی گیلان تا زمان تسلط روس ها بر گیلان و شکسته شدن حصار طبیعی آن با ساخت راه های کاروان رو و شوسه ثابت مانده بود. در این پژوهش با بررسی توان محیطی گیلان و وضع سیاسی منطقه نشان داده شد وجود مرزهای طبیعی، قومی و فرهنگی علت اصلی استقلال و دوام حکومت های محلی در گیلان و دیلمان بود.

ورود اسلام به شبه قاره هند، افزون بر تحولات مذهبی، تغییرات اجتماعی و سیاسی مهمی در پی داشت و موجب تحولات عمیق فرهنگی نیز شد. از جمله مهم ترین جلوه های این تحولات، ایجاد سنت تاریخ نگاری در این سرزمین بود. در واقع، با استقرار اسلام در شمال غربی هند، تألیفات تاریخی به عنوان شاخه ای از ادبیات در شبه قاره به سوی پیشرفت گام برداشت. وجه غالب در تاریخ نگاری هند اسلامی، سیطره زبان فارسی و دیدگاه های تاریخ نگارانه ایرانی بر آن است. بنابراین می توان ادعا کرد شروع تاریخ نگاری در شبه قاره هند متأثر از تاریخ نگاری ایرانی و به زبان فارسی بوده است. تواریخ فارسی دوره حاکمیت سلاطین دهلی، از منابع اصلی تاریخ هند دوره میانه به شمار می آیند. مؤلفه های متعددی چون بینش مورخان، نحوه گزینش رویدادها، منابع مورد استفاده، روش های تاریخ نگاری، ابزارهای سنجش درستی رویدادها، شیوه های تدوین و تنظیم داده ها، خاستگاه اجتماعی و ادبیات به کار گرفته شده در هر مورخ، منحصر به فرد به نظر می رسد . از جمله افرادی که تا کنون نقش وی در تاریخ نگاری هند مغفول مانده، امیرخسرو دهلوی (652 - 725ق) است. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش تحلیل متنی و گفتمانی، جایگاه امیرخسرو دهلوی و نقش وی در تاریخ نگاری هند بررسی شود. بر اساس مقایسه آثار تاریخ نگاری در دوره مورد نظر، به نظر می رسد با وجود این که امیرخسرو مورخی حرفه ای نبود، اما داده های تاریخی نابی متأثر از احوال و شرایط زمان خود از تاریخ هندوستان را از دریچه ادبیات بازتاب داده است.